PSYOPS en Gedragsbeïnvloeding

Het coronatijdperk bracht aan het licht dat overheden nauwgezet stuurden op een cyclus van berichtgeving, monitoring van reacties en bijsturing van (gedrags)interventies en nieuwe nieuwsberichtgeving

De oplettende nieuwslezer is de afgelopen jaren wellicht opgevallen dat grote beleidswijzigingen of wetgevingstrajecten vooraf worden gegaan door tendentieuze nieuwsberichten, polls of andere proefballonnetjes. Dit is geen toeval. De reacties van burgers op deze berichten, polls of proefballonnetjes zijn van cruciaal belang voor de beleidsmakers om de verdere communicatiestrategie bij te sturen. Sentimenten worden gemeten, gecategoriseerd, geprioriteerd en vormen zo de basis voor de verdere strategie. Dit is de ‘feedbackloop’.

De in opspraak geraakte militaire eenheid ‘Land Information Manoeuvre Centre’ (LIMC) observeerde de burgers op sociale media en produceerde sentimentanalyses. Dit is een gedetailleerde duiding van de onderwerpen in het nieuws in relatie tot de sentimenten die dit oproept bij burgers. Het LIMC produceerde de feedbackloop die cruciaal is voor het doorvoeren van veranderingen in perceptie, meningsvorming en gedrag van de burgers. Het LIMC raakte in opspraak omdat hun activiteiten geen wettelijke grondslag hadden.

De werkwijze heeft een militaire oorsprong en wordt wel aan gerefereerd als Informatie Operaties (IO) of Psychologische Operaties (Psyops). Verschillende landen hebben militaire eenheden die geschoold zijn in de omstreden Behavioural Dynamics Methodology (BDM).

De input van de burger, zoals uit enquêtes of de reacties in de sociale media op nieuwsberichten, is van essentieel belang voor de methode om beleidsambities geaccepteerd te krijgen.

Een groot ethisch vraagstuk ontstaat wanneer tactieken van psychologische oorlogsvoering op de eigen burgers worden toegepast.

Behavioural Dynamics Methodology (BDM) / Psyops

De NAVO definieert PsyOps als: “Geplande activiteiten waarbij gebruik wordt gemaakt van communicatiemethoden en andere middelen (…) om percepties, houdingen en gedrag te beïnvloeden, waardoor de verwezenlijking van politieke en militaire doelstellingen wordt beïnvloed”. BDM is een doorontwikkelde versie van psyop. In een artikel van de Militaire Spectator uit 1998 staat gedetailleerd beschreven wat de psyop-methodiek behelst. Hierin worden de volgende fasen onderkend:

• Analyse: Het bestuderen van bevolkingsgroepen, hun gedrag, gevoeligheden, eigenschappen, actualiteiten, politiek en het vaststellen van campagnethema's en doelgroepen.

• Productontwikkeling: Op grond van de analyse en de beschikbare verspreidingsmiddelen worden producten ontwikkeld, zoals kranten, posters en strooifolders, luidsprekerboodschappen, radio- en tv-programma's.

• Terugkoppeling (feedback): Het meten van de effecten kan gebeuren door de inlichtingendienst, maar ook door zogenaamde Tactical Psychological Teams (TPT's), groepjes van drie a vier militairen die contacten leggen met de bevolking om onderzoek te doen naar het resultaat. De resultaten leveren weer gegevens op voor nadere analyse en aanpassingen van het optreden.

Het bovenstaande is een cyclisch proces waarbij de strategie en productontwikkeling na iedere cyclus worden bijgesteld.

Met de komst van internet en sociale media kregen de autoriteiten een gigantische gegevensbron in handen waarmee men de fase van terugkoppeling (feedbackloop) kon verrijken. De intrede van grote databases en artificiële intelligentie (AI), hebben de methodes verder verfijnd tot wat nu de BDM-methode is.

Nederlandse militairen zijn geschoold in deze tactieken, zoals blijkt uit onderstaand WOB-document uit de BDM-cursus die zij in 2018 hebben gevolgd.

De Nederlandse krijgsmacht is niet uniek in het hebben van een eenheid die zich met psyops bezighoudt. Het Amerikaanse leger heeft de 1st Special Forces Group, 4th Psychological Operations Group en het Joint Information Operations Warfare Center. In België heeft men de InfoOpsgp, de Duitsers hebben de Mayen-eenheid, de Britten de 77th Information Manoeuvre Brigade, de Fransen hebben de COMCYBER-eenheid en in Spanje, Australië en Canada heeft men een Precision Information Team (PIT).

In Nederland is men sinds ongeveer 2003 bezig met onderzoek naar en de ontwikkeling van psyops. Uit een onderzoek dat in 2006 werd uitgevoerd door TNO, blijkt met de kennis van nu dat veel van de methoden door de overheid zijn gehanteerd tijdens de coronacrisis. Het dragen van mondkapjes met gedragsverandering van de burger als doel, is hier een goed voorbeeld van.

Daar waar ouderwetse propaganda voornamelijk eenweg-communicatie via krant, televisie, radio, bioscoop of pamfletten betrof, onderscheidt de moderne psyop zich hiervan door de terugkoppeling, analyse en bijstelling van de communicatiestrategie in een cyclisch proces.

Een recent voorbeeld uit de praktijk

In 2022 werd de Tijdelijke Wet Cyberoperaties geïntroduceerd op aangeven van de inlichtingendiensten AIVD en MIVD. Deze wet zou een grondslag bieden voor de diensten om proactief cyberdreigingen vanuit binnen- en buitenland te bestrijden. De wet geeft een grondslag voor de diensten om zelf te hacken en om bulkdata te onderscheppen. Dit is een gevoelig dossier omdat het verzamelen van bulkdata de privacy wetgeving overtreedt en hacken als een criminele activiteit wordt gezien. Binnen het ministerie van Defensie en Binnenlandse Zaken anticipeerde men in de periode waarin de wet werd behandeld op veel weerstand tegen deze wet.

Uit vrijgegeven WOB-documenten blijkt duidelijk de signatuur van BDM of psyop wanneer men de communicatiestrategie van de departementen met elkaar afstemt. Media-optredens van ‘witte jassen’ en beleidsmakers worden zorgvuldig gepland rondom de behandeling van het wetsvoorstel. Met ‘witte jassen’ refereert men aan de boegbeelden die de burgers in de media moeten overtuigen van de noodzaak van deze tijdelijke wet. Dit is de fase Productontwikkeling uit de psyop-theorie, ofwel de Strategic Campaign Planning (SCP) uit de BDM-theorie.

Het is niet ondenkbaar dat de term ‘witte jassen’ uit het coronatijdperk dateert, waarin de rol van de witte jassen werd ingevuld door artsen zoals Diederik Gommers en Ernst Kuipers.

In het weekend voor de consultatie werden de sentimenten en reacties in de (sociale) media gemonitord, om deze vervolgens op maandag 4 april 2022 te evalueren. Afhankelijk van hoe het nieuws over de nieuwe wet die de inlichtingendiensten verregaande bevoegdheden zou geven landde, werden de vervolgstappen uitgestippeld.

Het monitoren van sentimenten en reacties op de zorgvuldig geplande mediaberichten vallen binnen de psyop-theorie onder Terugkoppeling en binnen de BDM-kaders onder Measure of Effectiveness (MOE). Kort gezegd, is dit de feedbackloop. BDM onderscheidt zich van Psyop door na de feedbackloop nog een stadium voor mogelijke interventies, de Campaign Intervention Strategy (CIS), te plannen waarin noodzakelijke ingrepen worden bedacht om de doelstellingen te bereiken. BDM voorziet in tegenstelling tot psyop ook in een meer gedetailleerde doelgroepanalyse om de communicatie op af te stemmen: Target Audience Analysis (TAA).

In het bovenstaande overzicht voor de Wet Cyberoperaties staat in de rechter kolom een lijst met doelgroepen. De Target Audience Analysis. Men spreekt van ‘steunzenders’, ‘NGO’s’ en privacy-organisaties. Het is onduidelijk wat met ‘steunzenders’ wordt bedoeld. Het ligt in de lijn der verwachting dat dit influencers of politici zijn die het beleid steunen met een frequente aanwezigheid op social media.

Het tweede punt in de bovenstaande afbeelding beschrijft: “Het sentiment in de media wordt voortdurend gemonitord, zodat constant de afweging gemaakt kan worden om bij te sturen met mediaoptredens”. Dit toont de Measure of Effectiveness en het cyclische karakter van de methode.

Uit de vrijgegeven WOB-documenten blijkt dat mediaoptredens en krantenartikelen afhankelijk zijn van wat uit de feedbackloop komt van de sentimentanalyse. De klaarblijkelijk grote bereidwilligheid van de media om zich te schikken naar de uitkomsten van de analyses geeft weinig blijk van onafhankelijkheid die je van de media zou moeten kunnen verwachten.

De campagnes tijdens Coronaperiode

De coronaperiode heeft ons geleerd dat het Nederlandse medialandschap vrijwel zonder uitzondering de beleidsmakers steunt. Hoofdredacteur Pieter Klok van de Volkskrant bevestigde dit op 19 maart 2020 in een radio-interview op de publieke omroep toen hij pleitte om als media met één mond te praten en het overheidsbeleid te steunen.

Deze op zichzelf zeer bedenkelijke uitspraak is misschien nog niet eens zo schadelijk wanneer de burger zich bewust is van dit feit. Men kan vanaf dat moment de berichtgeving met een korrel zout nemen.

Het wordt pas kwalijk wanneer de media onderdeel uitmaken van de overheidscampagnes die gestoeld zijn op de methode zoals eerder beschreven en zoals blijkt uit de vrijgegeven WOB-documenten.

De media worden zo ingezet om aan het begin van een communicatiecampagne wat proefballonnetjes op te laten, zodat de sentimenten als reactie op de ballonnetjes door de newsrooms en militairen kunnen worden gemonitord.

Hoe dit proces verloopt, werd zichtbaar toen de crisisorganisatie onder aansturing van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) repressieve maatregelen ging invoeren zoals de Avondklok. De beleidsmakers zullen rekening hebben gehouden met hevig verzet, dus werd de introductie van het idee op voorzichtige wijze gebracht in de media door middel van opiniepeilingen ofwel polls.

De veelal tendentieus geformuleerde vragen zorgden voor grote verdeeldheid. Witte Jas Diederik Gommers sprak zich in beginsel tegen de Avondklok uit, ware het op een voorzichtige manier. Toen de berichtgeving over het onderwerp frequenter werd, en de autoritaire maatregel er leek te komen, draaide Gommers zijn standpunt bij ten gunste van de avondklok. Tegenstanders van de avondklok die eerder hun steun hadden geuit aan de argumenten van Gommers, zagen de bodem onder hun voeten uit geslagen worden.

De polls en artikelen over de Avondklok hadden een dubbele functie. De geesten werden rijp gemaakt en belangrijker nog: de sentimenten werden gemonitord. Dit blijkt uit de onderstaande analyse die is opgesteld door de NCTV, waarin de signatuur van de methode duidelijk zichtbaar is. De feedbackloop.

Men was achter de schermen echter al sinds de zomer van 2020 bezig om de avondklok in te voeren. Dit blijkt uit een annotatie van het directeurenoverleg Covid-19 over nieuwe maatregelen die op 4 augustus plaatshad. De media werkte nadat de juridische basis rond was, mee aan een voorzichtige introductie van de spertijd.

Toen actiegroep Viruswaarheid de rechtszaak won tegen de Staat over de invoering van de avondklok, kwam er hevig berichtenverkeer op gang tussen de beleidsmakers. Minister van Defensie Ank Bijleveld deelde een sentimentsanalyse in de groep die naar alle waarschijnlijkheid door de militairen van de psyops-eenheid LIMC is opgesteld.

Er leek enige sympathie te ontstaan onder de bevolking voor Viruswaarheid nadat de voorzieningenrechter de controversiële avondklok op 16 februari van tafel had geveegd.

Terwijl de rechters zich tussen 16 februari en 26 februari 2021 bogen over een uitspraak in het hoger beroep van de Avondklok-zaak, verscheen op 19 februari een smeerstuk over de jurist van Viruswaarheid in de Telegraaf. De inhoud van het belasterende stuk was overigens niet nieuw, omdat Jeroen Pols hierover zelf al eerder naar buiten was getreden.

Een ander voorbeeld van de rol die de media speelde in het rijp maken van de geesten voor nieuwe maatregelen, is de introductie van het Corona Toegangsbewijs (CTB). Het systeem dat gevaccineerde mensen privileges gaf tot grondrechten en ongevaccineerde mensen ervan uitsloot, is misschien wel het meest kwaadaardige systeem dat op Nederlandse bodem is geïntroduceerd. Het verdeelde de bevolking tot op het bot. Huwelijken strandden en mensen werden gedwongen elkaar te controleren en veroordelen.

Ook hier lag een belangrijke taak voor de media om de geesten rijp te maken voor een segregatiesysteem dat de ene helft van de bevolking de andere helft als melaatse paria’s ging zien.

Ook hier begon de campagne met polls en boude stellingen, waarin de ongevaccineerden veelal de schuld kregen van de reden dat bepaalde repressieve maatregelen nog golden, terwijl deze waren opgelegd door de beleidsmakers en bovendien de uitgangspunten ervan niet klopten. Gevaccineerden verspreidden immers evengoed het virus.

Ook in dit voorbeeld hadden wij te maken met een zorgvuldige campagne waarin de media een hoofdrol vervulden om de geesten rijp te maken en de feedbackloop van de sentimenten te voeden.

In een eerder stadium van de psyop, wellicht iets te vroeg, had gezondheidsminister Hugo de Jonge wat onhandige uitlatingen gedaan over het bevoorrechten van gevaccineerde mensen. Zijn uitlatingen zullen ongetwijfeld zijn opgepakt door de Measure of Effectiveness ofwel sentimentsanalyse. Rechtsfilosofen Marcel Verweij en Roland Pierik werden als witte jassen in stelling gebracht voor de Campaign Intervention Strategy om een ‘opiniestuk’ te schrijven in de Volkskrant. Verweij gaf nog aan dat minister de Jonge deze argumenten in een volgend optreden zou kunnen gebruiken.

Uit een mailwisseling binnen het ministerie blijkt dat na de Volkskrant ook het Algemeen Dagblad invulling had gegeven aan de noodzakelijke interventie, waardoor de storm aan kritiek is gaan liggen.

Op kleinere schaal is de actie-feedback-actie-cyclus ook zichtbaar in veel verschillende WOB-documenten. Toen minister Ferd Grapperhaus op zijn eigen bruiloft samen met zijn gasten werd gefotografeerd zonder ook maar één door zijn organisatie uitgevaardigde maatregelen in acht te nemen, ontstond er hevige consternatie op de ambtelijke burelen.

Uit vrijgegeven Watsapp-verkeer tussen zijn ambtenaren, waaronder de huidige minister-president Dick Schoof, blijkt dat de berichtgeving in de media, de reacties daarop en de te plannen vervolgacties, zorgvuldig werden georganiseerd.

Een ‘mediabeeld’ dat was voorzien van specifieke reacties van invloedrijke twitteraars, vormden de feedbackloop voor de bijgestelde campagne. Hierbij werden de reacties van specifieke personen die men invloedrijk achtte, gedeeld.

Bovenstaand overzicht met invloedrijke twitteraars vertoont grote gelijkenis met het overzicht zoals dat in de appgroep werd gedeeld door minister van Defensie Ank Bijleveld ten tijde van de avondklok-zaak.

Zo zijn er uit de vrijgegeven WOB-documenten nog talloze voorbeelden te geven die de signatuur van psyop of BDM bevestigen. Het begint vrijwel altijd met een proefballonnetje door een stelling, poll of zoals in onderstaand voorbeeld: het lekken naar de pers van nieuwe maatregelen. Iets dat structureel gebeurde in de coronaperiode.

In het volgende stadium wordt de effectiviteit beoordeeld aan de hand van reacties en sentimentsanalyses (MOE). Vervolgens worden interventies bedacht zoals achtergrondartikelen, reclamespots, nieuwsberichten, kamervragen of gespreksonderwerpen op televisie.

De media spelen een essentiële rol en de feedbackloop is de levensader voor een psyop. Zonder een betrouwbare terugkoppeling kan men de campagne niet bijsturen (CIS).

NKC het centrum van de PSYOPS

Bij het Nationaal Kernteam Crisiscommunicatie (NKC), dat onder aansturing van de NCTV viel, kwamen alle paden samen. Daar werd bepaald welke boodschap naar buiten ging, en werden de vervolgstappen vastgesteld op basis van de feedbackloops die onder andere uit het LIMC kwamen.

Gedragsexperts van de Corona Gedragsunit (CGU) hadden ook zitting in het NKC om de beoogde gedragsinterventies nog beter af te stemmen op de communicatie.

Andere vruchten van de NKC waren de inzet van gebarentolken die de urgentie van de boodschap moesten ondersteunen, en de online viering van de jaarwisseling.

De Covid-lead van de NCTV gaf zelf akkoord voor de één miljoen euro kostende show.

De rol van trollenlegers en bots

De autoriteiten wijzen regelmatig op de bedreiging van bots en trollenlegers. Als onderbouwing van het gevaar, wordt meestal de verspreiding van nepnieuws genoemd.

In een artikel op de site van Mediawijsheid duidt men het als volgt: “Een social bot vind je vooral op Twitter. Het is een sociale media-account dat niet door een persoon, maar door een algoritme wordt bestuurd. Zo’n bot deelt en hergebruikt bestaande berichten. Bijvoorbeeld op basis van bepaalde onderwerpen en hashtags. Met een botnet kan dit op grotere schaal. Dan worden meerdere nepaccounts aangestuurd door een persoon of groep. Een onderwerp of bericht kan veel populairder lijken dan het in werkelijkheid is, doordat het heel veel gedeeld wordt. Botnets beïnvloeden zo de publieke opinie. Je gelooft sneller dat iets belangrijk of waar is, als iets veel likes heeft of veel gedeeld wordt.”

Men lijkt zich dus voornamelijk zorgen te maken om de verspreiding van nepnieuws in combinatie met het onvermogen van burgers om dit zelf te beoordelen. Daarnaast wijst men vaak naar Rusland of China als het gaat om trol- of bot-operaties door statelijke actoren.

Een groter probleem dan alleen het verspreiden van nepnieuws, is waarschijnlijk het feit dat deze botfarms en trollenlegers de feedbackloop en dus de sentimentsanalyses verstoren van in veel gevallen een zelf opgezette psyop. Wanneer honderden bots een bepaald bericht “liken” of “retweeten” terwijl er geen echt mens datzelfde bericht leuk vindt, resulteert dat in een hogere score van het bericht in de sentimentsanalyse dan het in werkelijkheid verdient.

Een psyop met een zorgvuldig geplande campagne en sentimentsanalyse waar vervolgens weer nieuwe interventies op worden gebaseerd, raakt verstrikt als de Measure of Effectiveness (sentimentsanalyse) waardeloos blijkt. Men kan dan geen goede Campaign Intervention Strategy uitstippelen.

Het is aannemelijk dat militaire grootmachten als Rusland en China precies weten hoe psychologische oorlogsvoering werkt en dat deze landen ook hierin gespecialiseerde eenheden hebben opgericht. Net als de onze.

Dergelijke landen maken zich volgens onze autoriteiten schuldig aan het verspreiden van nepnieuws. Daarnaast zal hun doelstelling ook zijn om de feedbackloop te verstoren van onze strijdkrachten. In elk geval zijn de vruchten zuur als men zich beseft dat onze geesten het strijdtoneel vormen in deze oorlog.

Factchecken en Desinformatiebestrijding

In een eerder verschenen artikel op deze site wordt de BDM-aanpak behandeld in de context van van ‘desinformatie’-bestrijding. Het fenomeen factchecken en het bestrijden van desinformatie zijn onlosmakelijk verbonden met al het voorgaande. De eerder genoemde landen die beschikken over psyop-eenheden, maken zich erg druk om desinformatie. Binnen Europees verband staat het onderwerp ook hoog op de agenda.

Berichten of meningen die zorgvuldig opgebouwde narratieven bedreigen, worden uitgeplozen door de factcheckers. Kenmerkend voor factcheckers is dat zij zonder uitzondering alleen zaken factchecken die bedreigend voor de overheidsnarratieven zijn. Ze zullen nooit kritisch zijn op onderwerpen die door de overheid, al dan niet via de mainstream media, worden gelanceerd. Factcheckers zijn dan ook niet onafhankelijk en dat blijkt ook uit de WOB-documenten. Op de ministeries worden factchecks ook altijd als waarheid beschouwd, en er wordt naar verwezen als "ondernomen acties". Zo blijkt uit de rapportagesmet de titel: “Monitoring Informatiedomein (MID).

Verschillende factcheckorganisaties worden ook gefinancierd door de overheid.

Ethiek en de zittende macht

De vraag rijst of het ethisch is wanneer de zittende macht zich bedient van deze tactieken van psychologische oorlogsvoering. De burger kent de achtergronden van de berichtgeving en de doelstellingen van de campagne immers niet. Er wordt op basis van het meten van primaire reacties het sentiment gemeten en bijgestuurd.

Opponenten en dissidenten kunnen eenvoudig worden beschadigd door de cyclus van nieuws, sentimentmonitoring, communicatiestrategie en (micro)targetting gericht toe te passen. Dit betekent dat er macht wordt uitgeoefend die verder reikt dan de democratisch aanvaardbare horizon.

Zo kan er een zittend machtsblok dat de beschikking heeft over de psyop- of BDM-methode en middelen, haar positie blijven versterken. De rol van de media is hierbij van cruciaal belang. Die moeten dansen naar de pijpen van de macht. Als er iets in de afgelopen jaren duidelijk is geworden, dan is dat het wel.

De Europese Commissie heeft het plan opgevat om elke burger binnen de EU een digitale identiteit te geven. Een dergelijke identiteit zou volgens de EC veel voordelen bieden voor de burger. Een grote consequentie van een dergelijke online legitimatie is dat de sentimentsanalyses foutvrij worden en de Target Audience Analysis nog preciezer plaats kunnen vinden. Verstoringsacties van de feedbackloop verliezen daarmee hun effectiviteit.

Op 26 juni 2020 verscheen in het NRC een artikel over psyops en BDM. Drie kamerleden stelden als gevolg van dit artikel kamervragen aan minister van Defensie Ank Bijleveld, waaruit de zorgen over dit wapen bleken. Uit de antwoorden van de minister is op te maken dat het oorlogsrecht nog niet is toegerust op de toepassing van dit wapen.

Wat je als burger hieraan doen

Bewustwording van de methodes is misschien wel de belangrijkste stap. Nieuwsberichten staan veelal niet op zichzelf, maar zijn onderdeel van een grotere campagne. Het zou goed zijn als mensen zich daarvan bewust zijn. LGBTQI, Woke, klimaat, stikstof, Nordstream, Oekraïne, Israël of andere ophef. Ze kennen allemaal dit patroon.

Bewustwording van de kracht en het gevaar van het wapen, is minstens even belangrijk. Er wordt niet voor niets gesproken van een niet-dodelijk wapen dat voorheen alleen door krijgsmachten werd gehanteerd tegen de vijandige volkeren. Krankzinnige ideeën als dat mannen kinderen kunnen baren en dat menselijke CO2-uitstoot het klimaat op een negatieve manier beïnvloedt, zouden normaliter geen enkele voedingsbodem hebben. Met het psyop-wapen, is het echter mogelijk gebleken omdat het onder andere het objectieve redeneringsvermogen en gedrag van de burger beïnvloedt.

Onafhankelijke media en journalistiek is misschien wel het allergrootste goed in een functionerende democratie. Regimes waarin de media onder controle staan, zullen hun macht over die media tot de laatste snik verdedigen. Andersom geredeneerd, zouden burgers hier ook voor moeten vechten. Totalitaire regimes hebben zonder uitzondering de macht over de media, en bij staatsgrepen zijn de nieuwszenders en kranten veelal een van de eerste doelwitten.

De feedbackloop verstoren is de kleinste stap die de burger onder controle heeft zolang de media nog onder controle staat van de zittende macht. De technologische voorsprong en het clandestiene karakter van de campagnevoerders maakt ons kwetsbaar voor psyops. Door de feedbackloop niet te voeden, of eventueel wel te voeden met sarcasme en humor, zijn de campagnes minder succesvol. Algoritmes en AI hebben daar minder vat op.

Wij zijn het theater van de 5th generation warfare, zoals Robert Malone het omschrijft.