Inlichtingendiensten nauw betrokken bij Parlementaire Processen

Kamervragen aan de minister van Justitie & Veiligheid werden onder auspicien van de (ex-)kopstukken van de inlichtingendiensten beantwoord. Ook waren zij betrokken bij een mogelijke kabinetscrisis.

Uit eerdere WOB-onthullingen is gebleken dat de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) een sleutelrol speelde gedurende de coronacrisis.

De hoogste functionarissen van de NCTV en de ex-directeur generaal van de AIVD waren betrokken bij de beantwoording van kamervragen, het dagelijks bestuur van de crisis en mogelijke kabinetscrises die daaruit voortvloeiden.

Zo zaten de bazen van de inlichtingendiensten in een whatsapp-groep met minister Ferd Grapperhaus om hem te ondersteunen tijdens het kamerdebat over de opgedoken foto’s van zijn huwelijk. De gasten van zijn bruiloft hadden zich niet aan de coronamaatregelen gehouden, waarvoor gewone burgers doorgaans werden beboet en zelfs een strafblad opliepen.

Directeur-generaal AIVD krijgt positie onder minister van Justitie

Op 1 maart 2020 was de coronacrisis net begonnen. Directeur-generaal Dick Schoof van de AIVD verruilde zijn hoge positie binnen de inlichtingendienst voor de functie van secretaris-generaal (SG) onder de minister van Veiligheid en Justitie (V&J). Dit lijkt een opmerkelijke edoch verklaarbare functiewissel.

De crisisaansturing kwam in handen van Pieter-Jaap Aalbersberg van de NCTV. Vanuit die rol nam hij ook deel aan het ‘Torentjesoverleg’ dat plaatsvond in de werkkamer van minister president Mark Rutte.

De NCTV heeft geen officiële status als inlichtingendienst, maar is dat feitelijk wel. Met de positionering van deze geheime dienst onder J&V en de positiewissel van Schoof van Binnenlandse Zaken (BZ) naar J&V, bereikte men synergie tussen de diensten en Justitie. Bovendien had Schoof ook een verleden bij de NCTV.

Nederland vormde geen uitzondering met zijn zware vertegenwoordiging van inlichtingenofficieren in de crisisbestrijding.

Uit een vrijgegeven memo blijkt dat NCTV-directeur Aalbersberg een werkafspraak had met de Brit Simon Manley om de eerste fase van de coronacrisis te evalueren. Manley was als directeur-generaal verantwoordelijk voor de aanpak van de coronapandemie in het Verenigd Koninkrijk. Net als Dick Schoof, had Manley een verleden in inlichtingenwerk en terrorismebestrijding.

De inlichtingen-community was goed vertegenwoordigd en minister Ferd Grapperhaus kreeg zo de sterkste ruggensteun die hij zich kon wensen. Zo zal later ook blijken toen hij met compromitterende foto’s werd geconfronteerd van zijn huwelijksfeest.

Beantwoording kamervragen via NCTV

In mei diende het parlementslid Kees van der Staaij van de SGP enkele kamervragen in voor minister Ferd Grapperhaus. De essentie was dat van der Staaij zich afvroeg waarom winkelcentra met honderden bezoekers open mochten, terwijl op begrafenissen en bruiloften slechts 30 personen waren toegestaan.

De lastige vragen werden inhoudelijk door enkele juristen beantwoord. Uit de WOB-documenten blijkt dat dit dossier een opvallende lijst met fiatteurs heeft. Naast de minister zelf, fiatteerden de hoogste functionarissen van de NCTV en Schoof dit dossier.

De NCTV blijkt zelfs een ‘politiek bestuurlijke’ afdeling te hebben. Iets dat men niet zou verwachten bij een terrorismewaakhond.

Een eerder dossier toont een vergelijkbare route van de werkstroom. Diverse inlichtingofficieren parafeerden het dossier voordat het ter ondertekening bij de bewindvoerder kwam:

De bruiloft

Minister Grapperhaus was, in tegenstelling tot de indruk die bij de Nederlandse bevolking is gewekt, politiek verantwoordelijk voor de gehele crisisaansturing. Operationeel zwaaide Pieter-Jaap Aalbersberg de scepter, maar omdat de NCTV als inlichtingendienst onder het ministerie van J&V ressorteert, droeg Grapperhaus politiek de eindverantwoordelijkheid.

Omdat er weinig gewag werd gemaakt in de media van de echte organisatiestructuur, was iedereen in de veronderstelling dat Hugo de Jonge en zijn ministerie van VWS de crisis bezwoer.

Op 24 maart 2020 zorgde de bewindsman voor enig tumult toen hij mensen die zich niet aan de coronamaatregelen hielden, ‘aso’s’ (asocialen) noemde.

Eind augustus 2020 voltrok de trouwplechtigheid van de minister zelf. Op de foto’s die opdoken, was goed zichtbaar dat Grapperhaus en zijn naasten zich aan geen enkele coronamaatregel hielden. Bovendien bleek dat zijn aanwezige zoons op dat moment besmet waren met het coronavirus.

De foto’s bereikten het grote publiek via de media, waarop verbolgen werd gereageerd. De minister die ongehoorzame burgers veroordeelde en hoge boetes met een strafblad introduceerde op het niet naleven van de regels, bleek zelf geen enkel respect te tonen voor de gedragsinstructies die zijn NCTV aan de bevolking had opgelegd.

De onderstaande mailwisseling is illustratief voor de rol van de NCTV. Zij bereidden een kamerbrief met nieuwe maatregelen voor, terwijl het RIVM nog naar onderbouwing van de OMT-adviezen zocht.

Een publiekelijke spijtbetuiging van de minister zou het tumult tot bedaren moeten brengen. Enkele dagen later dook echter nog een aantal foto’s van de bruiloft op die de bewindsman nog verder in verlegenheid brachten.

Grapperhaus hing niet alleen een boete en een strafblad boven het hoofd. Hij zou zich ook moeten verantwoorden in de Tweede Kamer.

Appgroep om de nieuwe crisis te bestrijden

Na de publicatie van de trouwfoto’s werd binnen het ministerie op de achtergrond een appgroep aangemaakt. Hierin werden de acties besproken die de schade voor minister Grapperhaus zouden moeten beperken.

Opvallende zaken uit dit berichtenverkeer, zijn dat de deelnemers zich nog afvragen wat precies de regels waren ten tijde van de bruiloft. Woordvoerder Posthumus meldde dat Grapperhaus het tweede item in het NOS-journaal zou zijn, en dat er ‘echt geduid zou worden’ door een politiek verslaggever. Hieruit blijkt dat de publieke omroep NOS niet een onafhankelijke nieuwszender is. Zowel de inhoudelijke- als de procesinformatie zou normaliter niet beschikbaar moeten zijn voor het publiek. Bovendien roept dit de vraag op in hoeverre de woordvoerder invloed heeft gehad op deze uitzending.

Op het ministerie werd een kamerbrief met een verklaring namens de minister voorbereid. De reacties hierop zouden het hele weekend gemonitord worden in de ‘newsroom’. Vrijwel alle ministeries beschikken over een newsroom waar alle (social) media wordt gesurveilleerd en geduid.

In de newsroom werd het hele weekend persoonsgericht het internet gesurveilleerd op berichtgeving over Grapperhaus, zo blijkt uit de onderstaande rapportage van de volgende werkdag. Uitingen van politici en journalisten werden nauwgezet gemonitord.

Een andere door Posthumus aangemaakte appgroep geeft een inkijkje in de ontstane bestuurscrisis.

SG Dick Schoof meldde dat iemand met de schrijfster van het artikel in de Telegraaf ging bellen om extra inlichtingen te vergaren. Uit het berichtenverkeer blijkt een zekere urgentie. Nieuwsoutlet ANP meldde dat Grapperhaus mogelijk zou gaan aftreden, en de PVV wilde de aanwezigheid van de minister bij het coronadebat dat al gepland was.

Er werd een verweer voor de bewindvoerder voorbereid. Iedereen op de bruiloft zou getest zijn en men zou zich bewust zijn geweest van de anderhalve meter afstand.

De verhitte discussie ging verder. Eenvandaag had een poll gedaan waarvan de uitslag goedgezind was. De helft van de Nederlandse bevolking houdt vertrouwen in de minister.

Iemand zou hebben gesteld dat er geen waarschuwingen werden gegeven tijdens de bruiloft. Hierover waren meer inlichtingen nodig, aldus Schoof. Vervolgens moest deze informatie worden opgenomen in de antwoorden die de minister moest geven.

Kort nadat Pieter-Jaap Aalbersberg werd toegevoegd aan de appgroep, kwam men tot de conclusie dat minister Grapperhaus de Tweede Kamer verkeerd had geïnformeerd. Iets dat vroeger een doodzonde was voor een bewindvoerder.

Geruchten over een aangifte tegen Grapperhaus hadden voormalig inlichtingenman Schoof bereikt via het Openbaar Ministerie. De lijntjes waren kort.

Appgroep om Grapperhaus te souffleren tijdens debat

Een derde appgroep met de titel: “1,5 m debat FERD“ werd aangemaakt om de minister met zo min mogelijk kleerscheuren door het debat te loodsen. Deelnemers waren onder andere: Schoof, Grapperhaus, Aalbersberg en Posthumus.

Minister Grapperhaus vroeg om exacte informatie die was gepubliceerd, de moties werden besproken en verlossende dankwoorden van de bewindvoerder toen hij het debat had overleefd. Hij prees zijn souffleurs als een ‘ijzersterk team’.

In werkelijkheid is de chat aanzienlijk langer. Het bovenstaande is een ingekorte versie.

Toch een boete, informatie onder embargo

Minister Grapperhaus had als reactie op de ontstane ophef een bedrag ter hoogte van de coronaboete overgemaakt naar Het Rode Kruis.

Twee weken na het coronadebat besloot het Openbaar Ministerie om de bewindsman alsnog een boete op te leggen. Hierover stuurde het OM een persbericht, dat onder embargo naar een van de woordvoerder van J&V werd gezonden.

Het vertrouwelijke bericht vond enkele minuten later zijn weg naar SG Schoof. Een uur daarna was minister Grapperhaus ook op de hoogte.

Observaties

• De crisisstructuur viel onder politieke verantwoordelijkheid van J&V;

• De aansturing van de Covid-crisis viel operationeel onder de verantwoordelijkheid van inlichtingendienst NCTV;

• De NCTV was betrokken bij beantwoording kamervragen;

• Er was een sterke vertegenwoordiging inlichtingendiensten, ook in het buitenland;

• Signatuur van inlichtingdiensten is zichtbaar in de crisisaanpak, ook achter de schermen. Newsrooms en observeren van journalisten en politici zijn hier voorbeelden van;

• Nauwe contacten tussen hoge ambtenaren en NOS.