Gedragsbeïnvloeding van de burger grootschalig georganiseerd.

Meerdere Ministeries hebben een Behavioural Insights Team (BIT) dat zich bezighoudt met gedragsonderzoek en -beïnvloeding van de burger. Niet alleen ten tijde van de coronacrisis, maar permanent.

De coronarespons was internationaal vrijwel gelijkgeschakeld. Maatregelen zoals de anderhalve meter, handen wassen, niezen in de elleboog en later de mondkapjes, werden wereldwijd ingevoerd. Voor deze maatregelen was geen wetenschappelijke onderbouwing en later werd zelfs aangetoond dat de meeste maatregelen geen enkel nut hebben gehad voor het bestrijden van het luchtwegvirus. Het doel dat men voor de burger voor ogen had, was gehoorzaamheid ofwel compliance. De Corona Gedragsunit was een team met gedragsdeskundigen van het RIVM. Dit team hield zich bezig met het adviseren, analyseren, en rapporteren over de gehoorzaamheid van de burger ten aanzien van de gedragsadviezen die de overheid gaf.

Uit vrijgegeven WOB-documenten blijkt dat deze operatie van gedragsbeïnvloeding veel groter was dan burgers zich wellicht beseft hebben. Minstens negen (9) overheidsinstanties, waaronder vijf ministeries, beschikken over zo’n Behavioural Insights Team (BIT). Zij stemden de gedragsanalyses op elkaar af en bedachten ‘nudges‘. Prikkels die men de burger gaf om gewenst gedrag te vertonen. Daarnaast vond ook afstemming plaats met buitenlandse BIT teams.

Oprichting Nationaal Kernteam Gedragsexpertise en de Corona Gedragsunit

In maart 2020 werd het Nationaal Kernteam Gedragsexpertise (NKG) direct onder de centrale crisisaansturing geplaatst. De coördinatie nam de nieuwe Corona Gedragsunit als onderdeel van het RIVM op zich.

Opvallend is dat men in de onderstaande oprichtingsmemo uitgaat van langdurige maatregelen en dat al vaststaat dat gedragsinterventies het belangrijkste middel zijn in de strijd tegen het virus.

De kosten van de eerste vier maanden werden gedekt door een subsidie via ZonMW. Vanaf augustus 2020 werd de Corona Gedragsunit rechtstreeks door VWS betaald.

De subsidie voor de eerste vier maanden werd door ZonMW binnen 24 uur op basis van één A4-tje goedgekeurd. Los van de vraag of het subsidieplatform ZonMW correct handelde, toont deze gang van zaken de prioriteit die men stelde aan de oprichting van de Corona Gedragsunit.

Gedragsunit onder aansturing van de NCTV

Medio 2020 kreeg de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) de centrale rol in de covidrespons van Nederland. Kenmerken van deze aansturende rol zijn zichtbaar in verschillende WOB-documenten. Ook de Gedragsteams rapporteerden aan de terrorismewaakhond. Handhaving en compliance kregen een prominente rol in de rapportages ten koste van wetenschappelijk onderzoek.

In onderstaande mailwisseling valt op dat de Gedragsunit rechtstreeks rapporteerde aan de NCTV. Indien het aantal toegestane bezoekers tijdens de feestdagen omlaag zou gaan, kon dit nog op de website worden aangepast.

De andere BIT-teams

Naast het Nationaal Kernteam Gedragsexpertise (NKG) en de Corona Gedragsunit (CGU), is van vijf ministeries en twee andere overheidsinstellingen bekend dat zij ook een BIT hadden dat zich met gedragsbeïnvloeding bezighield.

Uit bovenstaand WOB-document blijkt het bestaan van BIT-teams binnen de volgende overheidsinstanties:

1. Ministerie van Economische Zaken (EZK);

2. Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen (OC&W);

3. Ministerie van Financiën (FIN);

4. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW);

5. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS);

6. Autoriteit Consument en Markt (ACM);

7. Dienst Publiek en Communicatie (DPC).

Met het NKG en de CGU komt het totaal op negen BIT-teams. Zoals uit bovenstaand WOB-document blijkt, waren ook adviesbureau’s betrokken die in gedragsbeïnvloeding waren gespecialiseerd. De BIT-teams zijn aangesloten bij het Behavioural Insights Netwerk (BIN-NL). Dit is een netwerkorganisatie van de overheid waar alle gedragsbeïnvloedende interventies worden onderzocht, bedacht en geadviseerd. Een voorbeeld hiervan is de recente campagne om energie te besparen.

Overheidsuitgaven aan gedragsbeïnvloeding

Uit een analyse van de overheidsuitgaven aan gedragsbeïnvloeding tussen 2017 en 2021 blijkt dat het ministerie van Justitie en Veiligheid relatief het meeste uitgaf aan bedrijven die gespecialiseerd zijn in gedragsbeïnvloeding. In 2019 werd ruim twee keer zo veel uitgegeven als gebruikelijk.

Verder valt op dat het omstreden bedrijf SCL vanwege de Cambridge Analytica-affaire door het ministerie van Defensie is ingehuurd voor het geven van training in Behavioural Dynamics Methodology.

Het bedrijf SUE, waar voormalig VVD-politicus Klaas Dijkhoff werkzaam is, werd ook ingehuurd door de overheid.

Zo blijkt uit onderstaand overzicht, dat wellicht niet alle uitgaven aan gedragsbeïnvloeding bevat.

Internationale samenwerking van BIT-teams

Er was ook sprake van internationale samenwerking tussen de BIT-teams. Dit blijkt uit verschillende WOB-documenten waarvan onderstaande rapportage een voorbeeld is.

Het Engelse Behavioural Insights Team heeft binnen de gedragsbeïnvloeders groot aanzien. De Britten refereren op hun website aan zichzelf als ‘Global leaders and pioneers in applied behavioural science’. Verder is op hun website te lezen dat zij ´levens en gemeenschappen verbeteren door overheden op alle niveau’s te helpen.’ Dit doen zij door de hulp vanuit de private sector en die van filantropen. Het Britse BIT is opgericht in 2010 en heeft kantoren over de hele wereld. Zij leveren diensten aan tal van foundations, financiële instellingen, toezichthouders, techbedrijven zoals Meta (Facebook) en overheden. Eind 2021 is het Engelse BIT overgegaan in Nesta.

Nudging: De ideeënbus van de BIT-teams

De producten van de BIT-teams bestonden uit gedragsanalyses, communicatiestrategieën, infographics en voorgestelde ‘nudges´. Nudging betekent letterlijk ´een duwtje geven´. Deze duwtjes in de gewenste richting zouden bijdragen in de gewenste gedragsverandering van de burger.

In een presentatie van de BIT-teams zijn diverse voorbeelden te zien van campagnes met stickers en infographics.

Opmerkelijk is het enigszins infantiele niveau van de nudging adviezen die door de BIT-teams werden gegeven. Zo werd ook nagedacht over hoe burgers zich in de privé-setting moesten gedragen. Dit resulteerde in ideeën als een loterij, armbandjes en zelfs een hulppakket met allerlei folders, stickers en flyers.

Nudges zoals de cirkels met een straal van anderhalve meter in het park en de zeeppompjes om de handen te desinfecteren, kwamen ook van de gedragsexperts.

Geen wetenschappelijke onderbouwing van de BIT maatregelen

Van veel coronamaatregelen is inmiddels bekend dat de wetenschappelijke onderbouwing ervan ontbreekt. Toch werden deze maatregelen ingevoerd, wellicht onder internationale druk of omdat de bevolking voldoende angst was ingeboezemd dat men dergelijke maatregelen verwachtte. Het Outbreak Management Team (OMT) werd om adviezen gevraagd, waarvan de wetenschappelijke onderbouwing in veel gevallen van het RIVM moest komen. Uit verschillende mailwisselingen blijkt dat het RIVM en de aangesloten wetenschappelijke instituten hier vaak niet toe in staat bleken.

Voor de anderhalve meter, ofwel social distancing, was geen wetenschappelijke onderbouwing.

Uit onderstaande mailwisselingen blijkt zelfs dat het RIVM morele bezwaren had om onderbouwing van maatregelen te leveren die hun oorsprong in een ´politieke wens’ hadden.

Van de niet-medische mondkapjes was al vrij snel bekend dat deze geen effect hadden op de verspreiding van het virus. Toch deed men in samenwerking met de BIT-teams onderzoek of het dragen van de maskertjes misschien een effect op de gehoorzaamheid van de burger ten aanzien van de andere gedragsaanwijzingen had. Wanneer men veel mensen met angstige ogen boven een masker zag rondlopen, zou men er continue aan herinnerd worden dat er een gevaarlijk virus de ronde deed, zo was de gedachte.

Ook dit effect van bewustwording bleek niet aanwezig bij de mondkapjes. Men hield zich niet meer of minder aan de anderhalve meter. De anderhalve meter was op zichzelf zoals uit het voorgaande bleek, ook niet wetenschappelijk onderbouwd.

Van de overige gedragsinterventies zoals handen wassen en winkelwagentjes reinigen, is inmiddels ook aangetoond dat ze niet bij hebben gedragen aan de bestrijding van het coronavirus.

Uit een onderzoek dat werd uitgevoerd door de Universiteit Twente bleek dat het niezen in de elleboog, dat vanaf begin 2020 werd geïntroduceerd, zelfs een averechts effect had. Saillant is de laatste opmerking in onderstaande mailconversatie, waaruit blijkt dat men onderbouwing zocht voor reeds gegeven gedragsregels.

BIT en Behavioural Dynamics Methodology

In een eerder verschenen artikel over de bestrijding van ‘desinformatie’ wordt het verband beschreven tussen de gedragswetenschappen en het BDM-wapen dat men gebruikt tegen de burgerbevolking. De BDM-methode heeft als doel: Gedragsbeïnvloeding. Zorgen dat de burgers het gewenste gedrag vertonen. De gedragsanalyses en de potentiële interventies die het resultaat van de BIT-teams zijn, passen perfect in het vijf fasendiagram van de BDM-methode.

Observaties naar aanleiding van dit WOB-onderzoek

• De gedragsadviezen kwamen niet alleen van de Corona Gedragsunit;

• De overheid voert grootschalige gedragsbeïnvloedingscampagnes uit;

• Bij de organisatie van gedragsbeïnvloeding waren negen BIT-teams betrokken, waarvan vijf ministeries en twee andere overheidsinstellingen;

• Gedragsbeïnvloeding is permanent, dus niet alleen ten tijde van de coronacrisis;

• Tijdens de coronacrisis viel de aansturing onder de NCTV;

• Financiering van de Corona Gedragsunit vond plaats middels subsidieorgaan ZonMW op onduidelijke gronden en procedures. Toekenning vond binnen 24 uur plaats;

• Er wordt internationaal samengewerkt op het gebied van gedragsbeïnvloeding;

• Er was géén wetenschappelijke onderbouwing voor de gedragsbeinvloeding voor zover het de bijdrage aan virusbestrijding betreft;

• Opvallende overeenkomsten met BDM, de methode voor psychologische oorlogsvoering.