Het falende AstraZeneca vaccin

Het AstraZeneca vaccin bleek ernstige bijwerkingen te veroorzaken. Nederland staakte als een van de laatsten het prikken. Men maakte zich vooral zorgen om de vaccinatiebereidheid.

Astrazeneca was één van de twee vectorvaccins die door het European Medicine Agency (EMA) en later door de lokale autoriteiten werden goedgekeurd. Na een turbulente inkoop- en vaccinatiecampagne is uiteindelijk besloten om de toediening van het middel te staken.

Uit een reconstructie van de gebeurtenissen op basis van vrijgegeven WOB-documenten blijkt dat men achter de schermen niet altijd keuzes heeft gemaakt in het belang van de volksgezondheid of dat van het individu. Men richtte zich op een maximale vaccinatiebereidheid door het beschadigde imago van het AstraZeneca-vaccin op te poetsen. Dit deed men met behulp van gedragsdeskundigen en communicatie experts.

De aanloop naar massavaccinatie

Op 22 december 2020 blijkt uit een onderzoek dat het AstraZeneca vaccin niet goed werkt bij ouderen. Het beleid dat men bepaalt, schrijft voor dat het middel uitsluitend voor de bevolkingsgroep van onder de 60 jaar wordt bestemd.

Van het AstraZeneca vaccin is niet bekend of het de transmissie van het virus beperkt. In een notitie wordt bepaald wat de Gezondheidsraad (GR) wel en niet hierover mag opschrijven, waarmee de autonomie van het adviesorgaan betwistbaar is.

Op 29 januari verschijnt een rapport van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) waaruit blijkt dat er inconsistentie in de samenstelling van de ampullen is aangetroffen. Het RIVM heeft dit gerapporteerd aan de European Medicine Agency (EMA), en heeft de farmaceut om opheldering gevraagd.

Inconsistentie in het fabricageproces kan verstrekkende gevolgen hebben voor de goedkeuring, maar ook voor de aansprakelijkheid van de producent. Uit een eerder verschenen artikel blijkt dat de overheid in de contractonderhandelingen bedong dat de farmaceut aansprakelijkheid voor gevolgschade draagt wanneer blijkt dat er slordigheden in het productieproces worden aangetroffen.

Uit een rapportage over vaccinatie en gedrag, die op dezelfde dag verschijnt als de melding over de aangetroffen verontreiniging, uit men hoop op goedkeuring van het AstraZeneca vaccin.

RIVM adviseert 15 minuten wachttijd na de injectie

Op 2 februari 2021 circuleert een email binnen het RIVM waaruit blijkt dat men gaat adviseren om mensen vijftien minuten te observeren na het toedienen van de injectie met het AstraZeneca vaccin. Het advies kwam van de EMA. Binnen het RIVM waren op dat moment al gevallen van anafylaxie bekend. Dit is een acute allergische reactie waarbij er een belemmering van de ademhaling kan ontstaan of een beperkte bloedcirculatie met benauwdheid tot gevolg.

De RIVM-collega’s zijn zichtbaar teleurgesteld over het advies en vrezen dat de Gezondheidsraad dit over zal nemen. Het is ‘balen’ voor de huisartsen. Wellicht omdat dit betekent dat de snelheid waarmee men kan prikken zal afnemen.

Er wordt om extra informatie gevraagd bij AstraZeneca zelf omdat het kwartier observatietijd nog niet in het verenigd Koninkrijk wordt gehanteerd.

AstraZeneca beschermt niet tegen de Zuid-Afrikaanse variant en tegen besmettelijkheid

Op 7 februari 2021 stopt men in Zuid-Afrika met de toediening van Astra Zeneca. De injecties blijken weinig tot geen bescherming te bieden tegen de coronavariant die daar dominant aanwezig is, zo blijkt uit een studie. En forse tegenvaller, aangezien het land een week eerder nog de eerste levering van één miljoen doses ontving.

Bij het RIVM maakt men zich in algemene zin zorgen om dit nieuws omdat ook hier in Nederland de Zuid-Afrikaanse variant aanwezig is.

AstraZeneca blijkt ook niet goed te werken bij mensen boven de 65 jaar oud. In Spanje dient men de injecties niet meer toe aan mensen boven de 55 jaar.

Naast de verminderde werking van AstraZeneca weet men ook nog niet in hoeverre het middel beschermt tegen de overdracht van het virus. Het transmissievraagstuk speelt een belangrijke rol bij vaccinatiedwang en -drang die men ondertussen voorbereidt in Nederland. In Europees verband werkt men namelijk hard aan een burgeruitsluitingssysteem door middel van QR-pasjes. Een dergelijk systeem waarbij grondrechten worden omgetoverd tot privileges, zou alleen bestaansrecht hebben wanneer de injecties de transmissie van het virus stoppen.

Imagoprobleem van AstraZeneca

Op 19 februari gaat een e-mail rond binnen het RIVM, waarin wordt gesproken over alarmerende berichten over het AstraZeneca vaccin. Binnen verschillende huisartsenpraktijken zijn veel ziekmeldingen binnengekomen naar aanleiding van het vaccin. Aan de ‘bijwerkingen goeroe’ van het RIVM wordt daarom gevraagd of er meer van dergelijke signalen bekend zijn. De goeroe hecht er belang aan dat er geen onrust zal ontstaan door het nieuws.

Dezelfde dag wordt bij het RIVM overleg gevoerd of andere huisartsenpraktijken de vaccinaties wellicht gespreid moeten gaan toedienen. Dit zou namelijk het risico verlagen dat een volledige praktijk zich ziek zal melden als gevolg van bijwerkingen van het coronavaccin. Op die manier kan de behandeling van patiënten doorgang blijven hebben. Binnen het RIVM worstelt men met het dilemma om een waarschuwing uit te brengen en de mogelijke consequenties die dit zou kunnen hebben op de vaccinatiebereidheid.

Medio februari is de vaccinatiebereidheid voor het AstraZeneca vaccin sterk afgenomen. Veel mensen die een oproep krijgen voor vaccinatie met AstraZeneca, komen niet opdagen en weigeren de injectie.

Gedragsdeskundigen en media poetsen imago AstraZeneca op

Nu het imago van AstraZeneca tanende is door de bijwerkingen en een verminderde werking, begint men zich zorgen te maken om de vaccinatiebereidheid.

Op 20 februari 2021 vindt een brainstorm plaats met de Corona Gedragsunit met als doel om het imago van de injecties op te poetsen.

Het RIVM concludeert hierop dat AstraZeneca een imagoprobleem heeft. De oplossing wordt gezocht in het opkrikken van de reputatie van AstraZeneca via ‘ambassadeurs’ in de media. Hierbij worden RTLNieuws en het Algemeen Dagblad expliciet genoemd. Klaarblijkelijk heeft men korte lijntjes met deze mediabedrijven om verkapte reclameboodschappen te verpakken als ‘nieuws’.

Uit een onderzoek van de gedragsdeskundigen blijkt dat de twijfelaars veel waarde hechten aan de mening van hun huisarts. Hierop besluiten de psychologen om in te zetten op communicatie via de huisartsen en via een brief te pogen om de twijfels weg te nemen. Dit blijkt uit een mailwisseling van 22 februari.

Ook de Gemeentelijke Gezondheidsdienst (GGD) constateert een afnemend enthousiasme voor AstraZeneca. Steeds meer mensen weigeren de prik. Hierop wil men de beeldvorming rondom AstraZeneca ‘kenteren’ en zoekt naar mogelijkheden om de reputatie van het middel te verbeteren.

De brief die naar huisartsen gaat en op de priklocaties van de GGD wordt uitgedeeld, bevatte een zin over bijwerkingen. Deze zin blijkt opeens verdwenen, merkt een ambtenaar op. Het lijkt toch wel zinnig om deze alsnog op te nemen in de brief omdat de bijwerkingen best veel voorkomen.

Meerdere landen stoppen met AstraZeneca, Nederland prikt door

De eerste veiligheidssignalen uit Noorwegen over AstraZeneca komen op 2 maart 2021 binnen bij het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) en het Lareb. Het bijwerkingencentrum past hierop de weekrapportage aan die zij rondstuurt.

Het CBG wijst op een Noors persbericht dat op dat moment nog onder embargo is, waarin gewag wordt gemaakt over de bijwerkingen die het middel veroorzaakt.

De medewerker van het CBG stelt vast dat er meer gemeld wordt in Noorwegen dan in Nederland en vermoedt dat dit komt door een hogere “meldingsbereidheid” in het Scandinavische land. Een opmerkelijke boodschap, waaruit men kan opmaken dat men rekening houdt met het feit dat het Lareb niet alle bijwerkingen ontvangt of registreert.

In Noorwegen zijn op dat moment al enkele doden te betreuren kort na vaccinatie en men besluit een groep met expert dit te laten onderzoeken.

Op 11 maart verschijnt het nieuwsbericht dat meerdere landen de vaccinaties met AstraZeneca stopzetten vanwege de bijwerkingen.

Olaf Dekkers van het CBG legt bij het actualiteitenprogramma Nieuwsuur uit dat men alleen in de meest extreme gevallen een medicijn van de markt haalt. Nederland prikt door.

Een saillant detail aan deze situatie is dat men vijf uur vóór Dekkers’ boodschap in een directieoverleg op het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) besloot om in Nederland ook te stoppen met AstraZeneca.

Drie dagen na de uitzending met Dekkers, wordt het Nederlandse besluit om ook het injecteren met AstraZeneca te staken officieel bekendgemaakt. Dit gebeurt op advies van het CBG.

Voorraad wegprikken bij verminderd wilsbekwame mensen

Op 11 maart besloot men dus al om te stoppen met de toediening van AstraZeneca-vaccins. Uit een interne memo van VWS blijkt dat men nog wel de voorraad wil wegprikken bij mensen met een Persoons Gebonden Budget (PGB). Dit zijn over het algemeen mensen met een handicap, dus in veel gevallen minder wilsbekwame individuen.

Op 14 maart 2021 stopt Nederland officieel met de toediening van AstraZeneca. Het vaccin heeft door de bijwerkingen imagoschade opgelopen volgens de regiegroep die over de vaccinatiecampagne gaat. Vooral onder de zorgmedewerkers is het vertrouwen in het vaccin geschaad. Dit vertaalt zich naar een lage opkomst bij prikafspraken.

Men besluit zich te richten op een verbeterde communicatie die aansluit bij het opleidingsniveau van de zorgwerkers. De geloofwaardigheid moet ook hersteld worden en men beoogt dit te bereiken door prijzende teksten te verzinnen over AstraZeneca. ‘Dit vaccin zal het best onderzochte vaccin zijn’, bedenkt een van de deelnemers van de Regiegroep Vaccinatie zorgmedewerkers.

De communicatie door het RIVM lijkt meer aan te sluiten op hoger opgeleiden, maar het bereikt de lageropgeleiden en mensen van een allochtone afkomst minder goed. Hierop past men de boodschap aan.

Prikken hervat: verschil tussen ‘dóór en ná vaccinatie’

Op 18 maart 2021, na een pauze van vier dagen, adviseert het CBG om het prikken met AstraZeneca te hervatten. Men heeft de bijwerkingen die na vaccinatie zijn ontstaan onderzocht, maar er is geen oorzakelijk verband aangetroffen tussen de injectie en de bijwerkingen.

Op het gezondheidsministerie reageert men verheugd op het nieuws.

Een week na de hervatting komt een groep gedragsexperts bij elkaar om te brainstormen over het imago van AstraZeneca. Men breekt het hoofd over de omgang met alle berichten over bijwerkingen die in de media opduiken. De burgers moeten de indruk krijgen dat Nederland verstandig is in haar keuze om het middel weer toe te dienen, ondanks dat andere landen dit niet meer doen.

De gedragsdeskundigen verzinnen in het ‘Afstemmingsoverleg Vaccinatie en Gedrag’ een list. Er wordt een kort communiqué (een onepager) geschreven voor de burger die het onderscheid moet uitleggen tussen bijwerkingen die door en na vaccinatie zijn ontstaan.

Door deze communicatietruc die men regelmatig in de media zal zien, hoopt men te bereiken dat niet alle bijwerkingen worden toegeschreven aan het AstraZeneca vaccin.

Zelfs minister Hugo de Jonge wordt geïnstrueerd om de nieuw gecreëerde tegenstelling te gebruiken in zijn communicatie.

In deze communicatietruc kan echter een risico schuilen van verminderde alertheid op bijwerking onder de geprikte bevolking. Hierdoor is het ook een ethisch vraagstuk geworden. Het roept tevens de vraag op of de instanties vanaf dat moment nog in staat zullen zijn om onbevooroordeeld de causaliteit van bijwerkingen te onderzoeken. Het is immers een communicatietruc van de gedragsdeskundigen.

Prikken hervat: Doden en letsel

Na hervatting van het prikken met AstraZeneca, wijzigt men de vaccinatiestrategie door het middel vooral toe te dienen bij ziekenhuispersoneel. Uit een mailwisseling tussen ambtenaren blijkt dat dit een gewijzigde strategie is waarvan men niet wil uitstralen dat er sprake is van een koerswijziging.

Door de tijdelijke prikpauze is de voorraad van het AstraZeneca vaccin te hoog opgelopen. De ambtenaren pleiten voor het ‘snel wegprikken’ van de voorraad in plaats van een voorzichtige herstart van de campagne.

Op 29 maart stelt men vast dat er nog altijd grote voorraden AstraZeneca zijn waar minder animo voor is. Naast de ziekenhuizen zullen nu ook de huisartsen met AstraZeneca worden bevoorraad.

Het versneld wegprikken van de grote voorraden AstraZeneca begint zijn tol te eisen. Bij het Lareb stromen de eerste meldingen binnen over ernstige bijwerkingen. Op 1 april maakt men melding van twee trombosegevallen. Eén slachtoffer overleeft de bloedstolsels niet.

Er ontstaan zorgen over de mogelijke onrust die hierover zal ontstaan wanneer het Lareb gaat rapporteren over deze ernstige bijwerkingen.

Een dag later bereiken nog vijf meldingen van ongewenste bloedstolsels de ambtelijke burelen. ‘Dit gaat wat betekenen voor de communicatie over AZ’, schrijft een ambtenaar van het gezondheidsministerie.

De beeldvorming en communicatie zijn een grotere zorg van de ambtenaren dan de ernstige bijwerkingen zelf.

Een week later wordt een verslag rondgestuurd binnen het ministerie van VWS van de dagelijkse vergadering over vaccinaties. Er waren weer twee nieuwe meldingen van trombose binnengekomen bij het Lareb.

De GR heeft de avond ervoor een spoedoverleg gehad over AstraZeneca en zal met een nieuw advies komen over het gebruik van de injecties. Men verwacht dat de GR zal adviseren om AstraZeneca alleen nog aan mensen boven de 60 jaar toe te dienen. Dit is een opmerkelijk besluit omdat twee maanden eerder nog uit wetenschappelijk onderzoek was gebleken dat dit vaccin nauwelijks werkzaam is voor die leeftijdsgroep. Dat was eerder juist de reden geweest om dit vaccin alleen aan mensen onder de 60 jaar toe te dienen.

Uit het verslag is verder op te maken dat er zorgen zijn over de aansprakelijkheid. AstraZeneca heeft de bijwerkingen erkend, hetgeen consequenties kan hebben voor de vrijwaring die de farmaceut eerder kreeg. De ambtenaar merkt terecht op dat de overheid ook een grote rol speelt door de vaccins aan te prijzen, geen keuzevrijheid bij de burgers te laten voor welk vaccin zij toegediend krijgen en stevige drang uitoefent.

Stichting Viruswaarheid is rond deze tijd een spoedappel gestart om de toediening van de injecties onmiddellijk te staken. Dit is ook een onderwerp dat is besproken tijdens het dagstart-overleg.

De GR kampt met nog een dilemma dat de groep aangaat die een eerste prik met AstraZeneca heeft ontvangen, maar de tweede nog moet krijgen. Het is namelijk onbekend of de bijwerkingen van de tweede prik minder zullen zijn dan van de eerste. Kunnen de vaccins gemixt worden met mRNA injecties van bijvoorbeeld Pfizer. Uit het verslag blijkt dat de nodige kennis binnen de GR hierover ontbreekt.

Het is algemeen bekend dat de basiskennis binnen de GR onvoldoende was over de coronavaccins. Dit blijkt onder andere uit een adviesrapport van 4 februari 2021. Er zou een ‘ongevaarlijk deel van de ziekteverwekker’ worden geïnjecteerd om een langdurige immuunrespons op te wekken. Dit is onjuist. Geen van de vaccins bracht een ongevaarlijk deel van het SARS-CoV-2 virus in het lichaam.

Het bovenstaande advies van de Gezondheidsraad gaat voornamelijk over de inzet van dwang- en drangmiddelen door de overheid, waarin rechtsfilosofen zoals Roland Pierik naar alle waarschijnlijkheid een nadrukkelijke rol hebben gespeeld.

Gedragsdeskundigen proberen vertrouwen te herstellen

Uit een vergaderverslag van gedragsexperts van 9 april 2021 blijkt dat het zelfs voor de European Medicine Agency (EMA) onduidelijk is wat de leeftijds-afhankelijke risico’s van AstraZeneca zijn. Dit maakt het advies van de Gezondheidsraad om AstraZeneca te geven aan mensen boven de 60 jaar, nog opmerkelijker.

Verder zien de gedragsbeïnvloeders een neerwaartse trend in de vaccinatiebereidheid met AstraZeneca. Er wordt geworsteld met het vraagstuk of aan de mensen toch keuzevrijheid moet worden gegeven. Om de Oxford-injecties toch aan de man te brengen, heeft men een prikstraat geopend waar exclusief met AstraZeneca wordt geprikt.

In hetzelfde verslag van de gedragsexperts wordt de intrinsieke motivatie voor AstraZeneca besproken: Mensen krijgen meer vrijheden. De vaccinatiedrang die is opgelegd, blijkt dus te werken.

‘Het vaccin is veilig’ blijkt niet juist te zijn gecommuniceerd vanuit het ministerie van VWS, concluderen de gedragsdeskundigen.

Iets verder in het verslag blijkt enige irritatie tegenover het RIVM. Het instituut reageert soms wat terughoudend over zaken die juist goede reclame voor de vaccins zouden zijn. Bijvoorbeeld een Amerikaanse studie die aantoont dat de vaccins het besmettingsrisico reduceren. Dat is informatie waar de gedragsdeskundigen enthousiast van worden omdat dit het gevoerde beleid ondersteunt.

Ondertussen blijft het animo voor de Engels-Zweedse injecties laag. Een ondernemende huisarts uit Zwolle had speciaal een locatie afgehuurd om de inmiddels grote voorraad AstraZeneca weg te prikken. Door het beschadigde imago in combinatie met het advies van de GR bleef zijn priklocatie vrijwel leeg.

De Corona Gedragsunit wordt ook betrokken in de imagodiscussie rond AstraZeneca. Er is een website in voorbereiding met de naam: ‘Ziek na een vaccin is niet door een vaccin’. De doelgroep van de website zijn communicatieprofessionals en zorgmedewerkers.

Naamswijziging naar Vaxzevria moet slechte imago afschudden

Op 7 april 2021 verschijnt het nieuwsbericht in de media dat AstraZeneca wordt hernoemd naar Vaxzevria. Het zou positiever klinken. Volgens de journalisten van RTLNieuws zou het vaccin inmiddels enorme imagoschade hebben opgelopen en het hernoemen van het middel zou dit tegen moeten gaan. De EMA had de naamswijziging inmiddels goedgekeurd.

Het tromboserisico van het vaccin is inmiddels als zeer zeldzame bijwerking opgenomen in de officiele stukken van de EMA.

Op 31 oktober 2021 stopt men in Nederland definitief met het gebruik van AstraZeneca. Het bedrijf heeft geen contract meer voor het volgende jaar en men besluit de huidige voorraad nog weg te prikken.

AstraZeneca ongewenste leverancier?

De contractonderhandelingen met AstraZeneca zijn in een eerder verschenen artikel behandeld. Nederland vormde met Duitsland, Italië en Frankrijk de Inclusive Vaccine Alliance (IVA), en onderhandelde het eerste contract met AstraZeneca uit buiten de Europese Commissie om. Dit leidde tot grote verontwaardiging binnen onder andere de Europese Commissie, dat op haar beurt de contracten met Pfizer en Moderna sloot.

Toen in juni 2020 de eerste conceptversie van het contract door AstraZeneca aan de IVA-leden werd gestuurd, namen achtereenvolgens de Amerikaanse ambassade, het World Economic Forum en de Bill & Melinda Gates Foundation contact met VWS op met verzoeken van gelijke strekking. Alle partijen wilden met spoed de hoogste ambtenaar spreken over de inhoud van het contract met AstraZeneca.

De Europese Commissie nam het contract van AstraZeneca in juni 2020 over van de IVA. Een politiek spel tekent zich uit de WOB-documenten af waarbij prestige bij alle partijen een rol lijkt te spelen. Vier Nederlandse ministers hebben hun handtekening reeds onder het contract gezet met AstraZeneca, terwijl er op dat moment nog veel onduidelijkheden waren op het gebied van aansprakelijkheid en hoeveel doses van de vaccins noodzakelijk zijn.

Uit een vrijgegeven WOB-document uit juni 2020 blijkt dat de Brusselse bestuurders ‘not amused’ zijn geweest over de ‘solo actie’ om zelf naar een vaccin te zoeken.

Het voorgaande duidt erop dat AstraZeneca nooit de meest gewenste leverancier voor coronavaccins is geweest in internationaal verband. Dit valt op te maken uit de mailwisselingen, de overname door de Europese Commissie en verschillende verslagen. AstraZeneca bood zijn vaccins aan voor een veel lagere prijs dan de concurrenten. Een factor 7 goedkoper dan Pfizer en bijna een factor 9 goedkoper dan Moderna.

Observaties naar aanleiding van dit WOB-onderzoek

• AstraZeneca had een slechte start door direct met enkele landen te onderhandelen, waarna het contract werd overgenomen door de Europese Commissie;

• Al vroeg in de vaccinatiecampagne trof het RIVM inconsistenties in de samenstelling van het AstraZeneca vaccin aan. Dit heeft geen gevolgen gehad;

• Inconsistenties in de productsamenstelling is contractueel een punt van aansprakelijkheid. Farmaceuten genieten verregaande immuniteit, behalve op het gebied van fabricageprocessen;

• Ernstige bijwerkingen werden gebagatelliseerd;

• CBG-lid Olaf Dekkers onderbouwde waarom Nederland doorprikte met AstraZeneca, terwijl die middag al was besloten om te pauzeren;

• Om bijwerkingen te verbloemen, ontwikkelden gedragsdeskundigen een communicatiestrategie waarin men onderscheid maakte tussen bijwerkingen na en door vaccinatie;

• Men richtte zich voornamelijk op de communicatie naar en gedragsbeïnvloeding van burgers;

• De Gezondheidsraad raadde na de eerste pauze aan om AZ toe te dienen aan 60+ers in plaats van 60-ers, terwijl aan het begin van de campagne bekend was dat het middel weinig tot geen werking had in de leeftijdsgroep van 60+;

• De Gezondheidsraad mocht niets schrijven over de invloed van het vaccin op transmissie;

• Nadat besloten was om AZ te pauzeren, prikte men de huidige voorraad nog weg bij mensen met een Persoonsgebonden budget;

• Overschotten van AZ werden na de eerste pauze toegediend aan het zorgpersoneel. In 2020 werd aan deze beroepsgroep ook wel gerefereerd als ‘Helden van de zorg’. Dit bleek een grote miskleun toen meldingen van ernstige bijwerkingen binnenstroomden;

• Men maakte zich na melding van ernstige bijwerkingen voornamelijk zorgen om het imago van AstraZeneca en de vaccinatiebereidheid, niet om de gezondheid;

• In een laatste poging het imago te redden, veranderde men de naam van het AstraZeneca vaccin in Vaxzevria. Dit mocht niet baten.