Belangrijke rol Dick Schoof in coronacrisis

De oud-inlichtingenman werd aan het begin van de coronacrisis op een sleutelpositie gezet waar hij verantwoordelijk werd voor de ambtelijke processen en de implementatie van de 1,5 meter samenleving.

Dick Schoof heeft voor zijn aantreden als minister-president op 2 juli 2024 een lange loopbaan achter de rug binnen de overheid. Zijn carrière kenmerkt zich door inlichtingenwerk voor de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) en de Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst (AIVD).

Op 1 maart 2020, wanneer de coronacrisis wereldwijd om zich heen grijpt, neemt Schoof de positie van Secretaris Generaal (SG) in binnen het ministerie van Justitie en Veiligheid (J&V). Hier wordt hij verantwoordelijk voor onder andere de Ambtelijke Commissie Covid-19 (ACC), de implementatie van de 1,5 meter samenleving en is hij betrokken bij de implementatie van de Tijdelijke Wet Maatregelen Covid-19 (de spoedwet).

Met het oog op de op handen zijnde parlementaire enquete Covid-19, zou dit tot opmerkelijke situaties kunnen leiden wanneer een minister-president verhoord moet worden gedurende zijn eigen ambtsperiode als premier.

Abrupte benoeming Dick Schoof tot SG J&V

Op 1 maart 2020 wordt Dick Schoof benoemd tot SG van het ministerie van J&V. Hij verlaat zijn post als directeur-generaal van de AIVD en vervangt Siebe Riedstra die tot dat moment de hoogste ambtelijke positie onder de minister van J&V vervult. Siebe Riedstra, die net als Schoof voor de Algemene Bestuursdienst werkt, belandt tijdelijk op een zijspoor totdat hij een interne functie krijgt binnen het detacheringsbedrijf ABDTopconsult van de overheid voor ambtelijke topmanagers.

Erik Akerboom volgt Dick Schoof per 1 mei 2020 op als directeur-generaal van de AIVD. Om de periode tussen 1 maart en 1 mei op te vangen binnen de AIVD, vult Marja Horstman de functie binnen de geheime dienst ad interim in.

De abrupte benoeming van Dick Schoof als secretaris-generaal van J&V blijkt uit het feit dat ter overbrugging van twee maanden een ad interim manager zijn vorige functie bij de AIVD waarneemt, voordat deze permanent zal worden ingevuld door oud-Politiechef Erik Akerboom.

De aansturing van de coronacrisis in Nederland is op dat moment in handen van de NCTV waar Pieter Jaap Aalbersberg, die zijn rol ook vanuit de Algemene Bestuursdienst vervult, de scepter zwaait.

Uit vrijgegeven WOB-documenten waarin Aalbersberg’s rol wordt omschreven als ‘covid-lead’ blijkt dat hij hierover in contact stond met de Britse covid-lead Simon Manley. Eveneens een oud-inlichtingenman die eerder functies vervulde binnen de Europese Commissie, de Verenigde Naties en de Wereld Handelsorganisatie.

De inlichtingendiensten zijn sterk vertegenwoordigd in de internationale covidrespons. Het valt niet uit te sluiten dat de benoeming van Schoof op de hoogste ambtelijke positie onder de minister van J&V een strategische zet is geweest om mensen uit de inlichtingengemeenschap op sleutelposities te zetten.

Schoof voorzitter van de Ambtelijke Commissie Covid-19 (ACC)

Vrijwel alle beleidskeuzes die het kabinet maakt tijdens de coronacrisis, volgen de formele weg van wetenschap naar ambtelijk tot aan bestuurlijk. Analoog aan deze lijn doorlopen de besluiten het traject van RIVM/Gezondheidsraad naar de Ambtelijke commissie Covid-19 (ACC) tot aan de Ministeriële Commissie Covid-19 (MCC).

Al het ambtelijke voorwerk dat in de ACC wordt verricht, vormt de basis voor de besluiten die in de MCC worden genomen. Hierbij kan gedacht worden aan het voorbereiden van de stukken, maar ook het afstemmen van maatregelen en het handhavingsbeleid met de veiligheidsregio’s en de burgemeesters.

Dick Schoof is voorzitter van de ACC, waar het secretariaat wordt ingevuld door zijn oud-collega’s van de NCTV. Dit blijkt uit een vrijgegeven WOB-document waarin de verschillende gremia zijn benoemd.

De ACC vormt het voorportaal voor de commissie waarin de ministers van J&V, Volsgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en Algemene Zaken (AZ) zijn vertegenwoordigd.

De ACC doet voorstellen op het gebied van coronamaatregelen, handhaving en andere beleidsmatige zaken die betrekking hebben op de coronacrisis.

Uit bovenstaand ACC-verslag blijkt dat de ambtelijke commissie van Dick Schoof in de zomer van 2020 voorbereidingen treft voor strenge maatregelen en deze aan de MCC voorlegt. Uit een eerder verschenen artikel blijkt dat de covidrespons in werkelijkheid een andere weg heeft doorlopen. De maatregelen hadden hun oorsprong in het adviespanel van de Europese Commissie en vonden hun weg via de Health Security Committee (HSC) naar de Integrated Political Crisis Response (IPCR) en de Europese Raad (ER). Nederland werd in de HSC vertegenwoordigd door het RIVM, in de IPCR was de NCTV afgevaardigd, en de beleidsmakers zaten in de ER.

De NCTV maakt naast de invulling van het secretariaat ook zelf onderdeel uit van de ACC. Dit kan worden opgemaakt uit een vrijgegeven vergaderverslag van 4 januari 2021. De NCTV geeft in de vergadering aan zich niet te berusten in een gerechtelijke uitspraak over de verplichte negatieve testuitslag voor inreizigers. Hiervan had de rechter geoordeeld dat de eis voor een PCR-test geen wettelijke basis heeft. De terrorismewaakhond kondigt in de ACC-vergadering aan nieuwe juridische grondslagen te willen creëren om het beoogde beleid alsnog via de aan te passen wet, af te kunnen dwingen.

Ter illustratie van deze route van maatregelen toont de onderstaande email dat Pieter Jaap Aalbersberg aandringt op het invoeren van quarantaineplicht nadat deze maatregel in Europees verband is afgestemd binnen de IPCR.

Dick Schoof is zelf ook aanwezig geweest bij een Europese Raadsvergadering waar de covidrespons werd besproken, zo blijkt uit een vrijgegeven overzicht.

De benoeming tot SG behelst een aanzienlijk grotere span of control dan slechts de hoogste ambtenaar binnen het departement van J&V.

Schoof betrokken bij centralisatie van de macht

Op 25 maart 2020 ontvangen alle 312 burgemeesters van Nederland een brief van het ministerie van Binnenlandse Zaken (BZ) waarin wordt duidelijk gemaakt dat een deel van hun mandaat wordt weggenomen.

Besluiten ter voorkoming van de verdere verspreiding van het coronavirus worden vanaf dat moment niet langer door de burgemeester genomen, maar door de voorzitter van de veiligheidsregio. De burgemeesters blijven verantwoordelijk voor de handhaving in hun gemeente, maar de besluiten worden op het echelon van de veiligheidsregio genomen.

Nederland telt op dat moment 25 veiligheidsregio’s, hetgeen de aansturing van de coronacrisis vanuit de centrale overheid aanzienlijk vergemakkelijkt.

Met de komst van de Tijdelijke Wet Maatregelen Covid-19 (TWM), ook wel de spoedwet genoemd, verschuiven de mandaten van de burgemeesters naar verordeningen van de minister van VWS. Dick Schoof is betrokken bij de ambtelijke afstemming tussen de lokale overheden, koepelorganisaties en het centrale bestuur waar hij onderdeel van uitmaakt.

Uit een vrijgegeven WOB-document over de implementatie van de TWM blijkt dat de ACC onder leiding van Dick Schoof een cruciale rol hierin heeft gespeeld.

De ACC wordt gevraagd in te stemmen met de wijziging van de machtsstructuren en zorg te dragen voor doorgeleiding naar de MCC. Als het gaat om de bevoegdheden van de lokale bestuurders, kan deze naar inzicht van de minister naar een hoger niveau worden verschoven.

Hiermee verandert ook de positie van de gemeenteraden. De TWM omzeilt hiermee het democratisch proces van Burgemeester en Wethouders en de gemeenteraad door dit naar een centraler niveau te verplaatsen.

De ACC van Dick Schoof vormt een ondersteuningsstructuur voor deze verschuivingen van bevoegdheden van burgemeesters naar een centraal niveau. Deze situaties kunnen zich volgens het document aandienen in het geval van vergunningverlening voor demonstraties of lokaal te nemen maatregelen.

Dejuridisering van de overheid

Uit een vergaderverslag van het SGO dat op 22 april 2020 plaatsvindt, rapporteert Dick Schoof over een plan van aanpak ‘dejuridisering van de overheid’. Het plan beoogt ‘een reductie van 10% van het aantal toevoegingen tussen burger en overheid’.

Uit de gegeven context kan worden afgeleid dat "dejuridisering" waarschijnlijk verwijst naar het verminderen van de juridische complexiteit en het aantal juridische procedures tussen de overheid en burgers. Specifiek lijkt het te gaan om:

1. Het reduceren van formele juridische interacties tussen overheid en burgers.

2. Het vereenvoudigen van wet- en regelgeving.

3. Het verminderen van het beroep op juridische middelen bij geschillen tussen overheid en burgers.

De term "toevoegingen" in deze context lijkt te verwijzen naar juridische procedures of rechtszaken waarbij burgers rechtsbijstand krijgen toegewezen. Het streven naar een reductie van 10% in deze toevoegingen suggereert dat men het aantal juridische conflicten tussen overheid en burgers wil verminderen. In de context van de coronacrisis en de daaropvolgende inperking van grondrechten, zou "dejuridisering" kunnen impliceren:

1. Het creëren van meer bestuurlijke vrijheid voor de overheid om snel te kunnen handelen in crisissituaties.

2. Het verminderen van juridische obstakels bij het implementeren van noodmaatregelen.

3. Het beperken van mogelijkheden voor burgers om via juridische weg bezwaar te maken tegen overheidsbesluiten.

Deze interpretatie van "dejuridisering" roept vragen op over de balans tussen efficiënt bestuur en rechtsbescherming van burgers, vooral in tijden van crisis wanneer snelle actie nodig kan zijn, maar grondrechten ook onder druk kunnen komen te staan.

In hetzelfde overleg worden de andere SG’s geïnformeerd over de opdracht van de anderhalve meter samenleving waar Schoof mee is belast. De recente geschiedenis heeft geleerd dat de periode die volgt op het SGO van 22 april 2020 wordt gekenmerkt door het inperken van grondrechten en de introductie van de TWM.

Schoof verantwoordelijk voor implementatie 1,5 meter samenleving

Voor hoogambtelijke afstemming bestaat een Secretaris-generaal overleg (SGO). Een SGO-werkgroep is belast met de implementatie van de exitstrategie en de 1,5 meter samenleving. Uit onderstaand verslag blijkt dat Dick Schoof deelneemt aan de werkgroep en de andere SG’s hiervan op de hoogte houdt.

De implementatie van “het nieuwe normaal” is belegd bij de SG’s onder leiding van Dick Schoof. Uit een verslag van het Nationaal Kernteam Crisiscommunicatie blijkt dat het ACC het voorportaal vormt voor de MCC, en belangrijker nog, dat het programma 1,5 meter samenleving onder leiding van Dick Schoof staat.

In deze rol schoof hij ook aan in het Cathuisoverleg, zoals blijkt uit een verslag van de NCTV.

De eerder behandelde TWM ziet toe op de implementatie van de 1,5 meter samenleving, en wordt in een annotatie voor het Veiligheidsberaad toegelicht voor de betrokken partijen waarmee Dick Schoof overlegt.

De invoering van coronamaatregelen en het nieuwe normaal lijken steeds minder een gezondheidskwestie te worden die primair afkomstig zijn vanuit het ministerie van VWS. De OMT-adviezen komen rechtstreeks bij de SGO terecht, waardoor VWS zich buitenspel voelt staan. Dit blijkt uit een vrijgegeven email, afkomstig van VWS.

De vergaderfrequentie van de SGO wordt afgestemd op die van het OMT, waarop een VWS-ambtenaar zich beklaagt dat de projectorganisatie geïsoleerd te werk gaat en er weinig wordt afgestemd met VWS. De email wekt de indruk dat de NCTV en SGO een doordenderende trein is waar VWS moeilijk bij aan kan haken.

De ACC en het SGO zijn machtige gremia waarvan Dick Schoof in beide gremia het voorzitterschap bekleedt. Binnen het ACC wordt bepaald welke informatie wordt doorgeleid naar het MCC en het SGO, waar Schoof zelf ook voorzitter is.

Terwijl de implementatie van de 1,5 meter samenleving wordt voorbereid en vorm krijgt, komen op 15 mei 2020 sombere vooruitzichten over het nieuwe normaal binnen. Zo denkt 25% van de ondernemers niet te kunnen functioneren in een anderhalve meter samenleving.

Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat bijna 15% van alle banen geen bestaansrecht heeft in het nieuwe normaal.

Voor de 1,5 meter-maatregel was echter geen wetenschappelijke onderbouwing te geven door het RIVM. Uit vrijgegeven WOB-documenten blijkt dat de beleidsmakers regelmatig om een onderbouwing of modellering vroegen die hun beleidskeuzes voor de anderhalve meter steunden.

Schoof Betrokken bij aso-bruiloft Grapperhaus

Een half jaar na het aantreden van Dick Schoof als secretaris-generaal van J&V, werd hij geconfronteerd met een lastig dossier. Minister Grapperhaus en zijn gasten hadden zich tijdens zijn bruiloft niet aan de coronamaatregelen gehouden, en in het bijzonder de 1,5 meter afstand. In maart 2020 noemde de minister de mensen die zich niet aan de nieuwe gedragsregels hielden nog ‘aso’s’. Wat het extra saillant maakt, is dat Dick Schoof op dat moment de 1,5 meter samenleving implementeert. Foto’s van de bruiloft toonden dat de gasten op de bruiloft zich van geen virus bewust waren. Zij genoten van de plechtigheid alsof er nooit een nieuw normaal zou komen.

Grapperhaus’ hoogste ambtenaar heeft tijdelijk een dubbelrol vervuld door voor de burgers een 1,5 meter samenleving te implementeren terwijl hij zijn baas met zo min mogelijk kleerscheuren het onstane tumult moest laten doorstaan.

Uit vrijgegeven Whatsapp-conversaties blijkt dat Dick Schoof samen met Pieter Jaap Aalbersberg tijdens een kamerdebat minister Grapperhaus probeerden te stutten. Samen met de persvoorlichtster werden de boodschappen voorbereid die de minister van J&V moest uitdragen.

In overige WOB-documenten blijkt dat Dick Schoof verder de reguliere taken heeft vervuld die van een secretaris-generaal kunnen worden verwacht.

Observaties naar aanleiding van dit WOB-onderzoek

• Dick Schoof heeft een belangrijke rol gehad in de centralisatie van de macht door middel van de TWM;

• Dick schoof heeft een sleutelpositie vervuld door leiding te geven aan de ACC;

• Dick Schoof heeft een een belangrijke rol vervuld in de implementatie van de 1,5 meter samenleving;

• De parlementaire enquête Covid-19 belooft interessant te worden gezien het feit dat de huidige premier een sleutelrol blijkt te hebben gespeeld.