WOB-dossier: De twee keuzes voor het RIVM.

Het RIVM openbaart haar data, broncode en modellen niet, maar kreeg veel financiële steun. Een harde voorwaarde voor deze steun was dat het RIVM Open Science moest werken.

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) vervulde de rol van het wetenschappelijke geweten tijdens de coronacrisis. De financiering van het RIVM vond plaats via een subsidieverstrekkend orgaan zoals ZonMW of rechtstreeks vanuit het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Aan deze financiering waren voorwaarden van Open Science verbonden. Het RIVM voldeed echter niet aan deze voorwaarden. Recente rechtszaken over het vrijgeven van modellen, data en broncode tonen aan dat dit nog altijd niet het geval is.

Wat is Open Science

Open Science is een beweging die streeft naar het opener maken van wetenschappelijk onderzoek. Volgens de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) luidt een meer specifieke definitie:

Open Science is de beweging die staat voor een meer open en participatieve onderzoekspraktijk waarbij publicaties, data, software en andere vormen van wetenschappelijke informatie in een zo vroeg mogelijk stadium gedeeld worden en voor hergebruik beschikbaar gesteld worden.

Wanneer deze definitie wordt geprojecteerd op de activiteiten van het RIVM in de coronacrisis, kan gesteld worden dat het RIVM alle data, broncode en modellen zou moeten openbaren. Voorbeelden hiervan zijn de grafieken die RIVM-baas Jaap van Dissel toonde aan politici en rechters, waarin prognoses stonden van hoe de epidemiologische situatie zich zou gaan ontwikkelen.

Onderstaande afbeelding is een voorbeeld van zo’n grafiek die gebaseerd is op data, software (broncode) en aannames (parameters). Het is afkomstig van een presentatie die Jaap van Dissel op 6 december 2020 gaf tijdens een Catshuisoverleg.

De groene, blauwe en rode lijnen zijn visualisaties van hoe de RIVM-modellen tot een scenario met maatregelen komen. De zwarte stipjes zijn datapunten van - in dit geval – werkelijk gemeten IC-opnames. Het effect van maatregelen wordt hierin ook benoemd.

Open Science zou ertoe moeten leiden dat onafhankelijke wetenschappers de data, aannames en broncode van het RIVM kunnen controleren.

Kritiek op RIVM: Niet Open Science

In een rapportage van het Nederlands Interdisciplinair Onderzoeksplatform Covid19 uit april 2020, wordt gepleit voor een Open Science werkwijze in de crisisbestrijding. Een goede infrastructuur om gegevens met wetenschappers te delen ontbreekt echter tot op heden. Er wordt tevens vastgesteld dat de computercode van de modellen die worden gebruikt niet altijd openbaar is.

In diezelfde maand heeft een groep van 96 onderzoekers in een brief aan dagblad NRC verzocht om de gebruikte broncode en data voor het bestrijden van de crisis, openbaar te maken.

De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) schreef een evaluatierapport over de crisisaanpak van de eerste coronagolf. In dit rapport wordt gepleit voor een gelijkwaardige toegang tot kennisbronnen en het openbaar maken van de rekenmodellen. Zo zou men voldoen aan het kabinetsbeleid omtrent Open Science.

Vanwege de media aandacht die de vraag naar het openbaren van de RIVM modellen en data had getrokken, werd binnen het RIVM een antwoord hierop voorbereid. Het doel was om te laten zien dat het RIVM al open is.

Uit een vergaderverslag van 6 mei 2020 blijkt dat men de kritiek op het RIVM serieus nam: men wilde een onderzoek starten in hoeverre het volksgezondheidsinstituut voldeed aan de Top Guidelines voor wetenschappelijke publicaties. Het RIVM onderschrijft Open Science, maar voldoet niet aan ‘het hoogste niveau’.

De Universiteit van Amsterdam (UvA) en de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) vroegen enkele dagen later in een mailwisseling met het RIVM ook om Open Science. Zij stelden dat de code van de modellen en de data openbaar beschikbaar moesten worden gesteld.

Financier van RIVM eist Open Science, RIVM belooft beterschap

Uit een interne nota die gericht was aan het managementteam van het RIVM, blijkt dat men het goede voornemen had om Open Science te gaan werken. Het RIVM werd hier min of meer toe gedwongen, aangezien de organisatie deels afhankelijk is van subsidieverstrekkers ZonMW, NWO en Horizon2020. Deze subsidieverstrekkers hebben in hun voorwaarden opgenomen dat alle onderzoeksdata na afloop van een door hen gefinancierd onderzoek, als FAIR data voor hergebruik ter beschikking wordt gesteld.

In de voortgangsrapportage van de Corona Gedragsunit van het RIVM, werd het punt van Open Science ook benoemd. De gedragsunit werkte aan een plan waarin aan Open Science invulling zou worden gegeven.

Hieruit kan geconcludeerd worden dat de Corona Gedragsunit, het project dat toezag op gedragsbeïnvloeding en -verandering van de burger, op dat moment niet volgens de standaards van Open Science opereerde.

Grote subsidie aan RIVM snel gegund

Op 8 mei 2020 diende een consortium van enkele universiteiten samen met het RIVM een subsidieaanvraag in bij subsidieverstrekker ZonMW. Het project had als doelstelling op de ontwikkelingen rondom het coronavirus te blijven monitoren. Het ging om een totaalbedrag van € 500.000,- en er was haast geboden bij de aanvraag. Eén van de betrokkenen bij de projectaanvraag merkte op dat er nog een verplicht formulier voor FAIR data en Open Science moest worden ingevuld.

De subsidieaanvraag werd op 11 mei 2020 ingediend bij ZonMW. Op 20 mei ontving het consortium een reactie van de subsidieverstrekker. De projectaanvraag van een half miljoen Euro was gegund, ondanks dat de verplichte formulieren voor Open Science en FAIR data nog niet waren aangeleverd.

Verder ontbrak de functie van datasteward, iemand die toeziet op de data-integriteit, in de subsidieaanvraag en adviseerde ZonMW om de begroting voor Open Science te vervijfvoudigen.

ZonMW onderbouwde de eis om aan Open Science te voldoen. De subsiedieverstrekker had hiervoor internationale afspraken ondertekend. Open Science was dus een internationale verplichting.

Op de website van ZonMW stelt men dat het een harde eis is om aan de Open Science standaarden te voldoen wanneer men een subsidie ontvangt van de organisatie.

Het RIVM heeft bij aanvang van dit project niet aan de voorwaarden voor deze ontvangen subsidie voldaan.

Uit een e-mail van 25 mei 2020 blijkt dat het RIVM nog een projectidee bij ZonMW wilde indienen waar zij subsidie voor wilde ontvangen.

De medewerker van het RIVM was zich bewust van de eisen die aan Open Science werden gesteld. Hij hield hierbij een slag om de arm om de data van de studie zo ‘Open Science mogelijk‘ te kunnen delen.

Corona Gedragsunit met jaar verlengd: Open Science was vereist

Op 16 juli 2020 diende het RIVM een offerte in bij het Ministerie van VWS om de activiteiten van de Corona Gedragsunit met een jaar te verlengen. Het betrof een voortzetting van de activiteiten die tot dat moment door middel van het subsidiemechanisme van ZonMW waren gefinancierd.

In de offerte was tevens opgenomen dat een Open Science organisatie voorwaardelijk was.

Op 13 augustus 2020 werd nog een aanvullende onderbouwing opgeleverd voor de door het RIVM gevraagde 20 miljoen Euro.

Het voldoen aan de Open Science eisen zou een deel van de 20 miljoen Euro vertegenwoordigen. Het RIVM heeft dus budget gekregen voor het aanleggen van een infrastructuur die Open Science faciliteert.

Financiering RIVM rond, maar werkt nog altijd niet Open Science

Uit de agenda van een overleg op 17 september 2020 van de directieraad van het RIVM is op te maken dat men binnen het Rijksinstituut op dat moment nog niet in staat is om Open Science te werken.

In november 2022 is een rechtszitting geweest van een aantal onderzoekers die de modellen, data en broncode van het RIVM hebben opgevraagd, maar deze tot die tijd nog niet hadden ontvangen.

In het verweer stelde het RIVM dat persoonsgebonden gegevens niet kunnen worden gescheiden of geanonimiseerd. Hetzelfde argument voerde het RIVM ook aan voor het vrijgeven van vaccinatiegegevens.

Vanwege de technische complexiteit wordt deze zaak voor een rechter, die zelf de inhoudelijke argumenten moeilijk op waarde kan schatten, extra bemoeilijkt.

De regels omtrent Open Science zijn echter helder. Evenals de voorwaarden van de overheid en de subsidieverstrekkers die het RIVM hebben gefinancierd. De data, broncode en modellen moeten worden vrijgegeven.

Observaties naar aanleiding van dit WOB-onderzoek

• RIVM was verantwoordelijk voor het leveren van een wetenschappelijke basis op maatregelen;

• RIVM ontving directe financiering en subsidies onder de voorwaarde dat het instituut Open Science zou werken;

• RIVM werkte gedurende de coronacrisis niet volgens de eisen van Open Science;

• RIVM heeft, gezien het voorgaande, de financiering onterecht ontvangen;

• Op grond van (internationale) afspraken zou het RIVM Open Science moeten werken;

• RIVM zal de broncode, data en modellen moeten openbaren, of de financiering terug moeten betalen.