NCTV richtte een censuurdienst op die buiten de democratische controle handelt
Om online content te kunnen monitoren en naar eigen inzicht te verwijderen, richtte de NCTV een nieuwe dienst op die buiten elke parlementaire controle valt. Deze dienst vervult een rol binnen de DSA.
In oktober 2019 startte de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) een initiatief waarmee de verspreiding van kinderporno en Terroristische Content Online (TCO) kon worden bestreden.
De NCTV pleitte voor een constructie met een Zelfstandig Bestuurlijk Orgaan (ZBO). Het ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK) had echter grote bezwaren tegen de vorm van een ZBO omdat de ministeriële- en daarmee de parlementaire verantwoordelijkheid buiten spel zouden komen te staan. Het schuurde met de Grondwet. Na een stevige lobby kwam de ZBO er uiteindelijk toch, inclusief de wettelijke grondslag ervoor.
Zo gaf men invulling aan de EU-verordening (EU) 2021/784[1] en tevens aan wat later bekend werd onder de naam Digital Services Act (DSA)[14], ofwel de Digitaledienstenverordening[2].
Voor kinderporno zijn de kaders van het toelaatbare voor iedereen wel duidelijk, maar voor terroristische content is dit een stuk lastiger. Het zou namelijk ook om staatsondermijnende activiteiten gaan, waartoe ook desinformatie en de coronaprotesten werden gerekend. Men sprak in de WOB-documenten van ‘politiek gemotiveerde keuzes’ om bepaalde content als illegaal te beschouwen. Door het in een ZBO onder te brengen, kwam de minister op afstand te staan. Hij zou dan niet verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor de keuzes die de ZBO maakt.
De activiteiten van de ZBO omvatten het online surveilleren, kenmerken en laten verwijderen van illegale online content en sanctioneren van de verspreiders.
Dit alles blijkt uit vrijgegeven WOB-documenten.
Samenwerking overheid, bedrijfsleven en NGO’s
Een white paper uit het Verenigd Koninkrijk over internet-censuur, toont dat de Britten al een paar stappen voor liepen op Nederland. Zij hadden in april 2019 al een plan liggen waarin ambtenaren met bedrijven en 25 NGO’s de strijd voerden tegen ongewenste content op internet. Gebruikers konden worden verwijderd en zoekresultaten werden beïnvloed bij overtredingen zoals het verspreiden van desinformatie.
In een publicatie van De Andere Krant[13] op 23 april 2022 over de Digital Services Act sprak men al over het uitbesteden van co-regulering, waarbij de implementatie wordt uitbesteed aan private partijen. In de bovenstaande white paper wordt het gebruik van NGO’s in de strijd tegen desinformatie bevestigd.
De nieuwe censuurdienst als Zelfstandig Bestuursorgaan
De NCTV speelde een coördinerende rol in het optuigen van een nieuwe surveillance- en censuurdienst voor burgers.
Pieter-Jaap Aalbersberg had als directeur van de NCTV gedurende de aanloop en het eerste halfjaar de leiding over de Covid-19 crisisbestrijding[3], waarna hij werd opgevolgd door Niels Obbink. Na deze wissel aan de top bleef de crisisaansturing bij de NCTV. De invoering van de Tijdelijke Wet Covid-19 (TWM) ofwel Spoedwet, stelde de regering in staat om grondrechtenbeperkende maatregelen op te leggen aan de bevolking, zonder dat het parlement hierop vooraf inspraak had. De NCTV was de initiator en de drijvende kracht achter de invoering van de TWM.
De rol die de NCTV in dit artikel speelt, moet in het licht van de recente geschiedenis worden gezien. Voor de burgers en wellicht het parlement, opereert de terrorismewaakhond in de schaduw met een duidelijke taakstelling. Achter de schermen vervult zij echter een hoofdrol. Net als tijdens de coronacrisis.
Op 24 april 2020 verscheen een email met een voorstel om organisatorisch invulling te geven aan de Europese verordening voor Terroristische Content Online (TCO). Men besprak vier opties: Een dienstenonderdeel, een inspectie, een ZBO en een Agentschap. De voorkeur van justitie ging uit naar een ZBO omdat deze onafhankelijk oordelen zou kunnen vellen over desinformatie. Enkele voorbeelden van ZBO’s[5] zijn: de NPO, KvK, CBS, CBR en het CBG.
Uit een vergaderverslag van 30 april 2020 blijkt dat de NCTV samen optrok met de Directie Rechtshandhaving en Criminaliteitsbestrijding (DRC). De NCTV richtte zich op Terroristische Content Online (TCO), en de DRC op de bestrijding van kinderporno.
Gezamenlijk zouden de organisaties naar Binnenlandse Zaken gaan om de optie van een ZBO te bespreken.
Op 2 juni 2020 vond een vergadering plaats waarin de terrorismebestrijders Binnenlandse Zaken probeerde te overtuigen van de noodzaak voor een ZBO als organisatievorm. BZK had in een eerder overleg al aangegeven dat zij niet overtuigd waren van de noodzaak van een nieuwe ZBO. Deze constructie zou de minister van Justitie op afstand plaatsen. Uit het verslag blijkt tevens dat er door de NCTV al druk was uitgeoefend op BZK.
Door de censuur-organisatie te verpakken in een ZBO, tezamen met een doel om kinderporno te bestrijden, zou deze constructie kansrijker zijn om geruisloos te worden geaccepteerd. Weinig parlementsleden zouden immers bezwaar maken tegen het bestrijden van kinderporno.
In de Europese verordening[1] waar Grapperhaus in zijn kamerbrief[6] aan refereerde, wordt niet specifiek over de verspreiding van kinderporno gesproken, maar des te meer over terroristische content en desinformatie.
Op 17 juni verscheen een zeer interessante email die de kern van het probleem met een ZBO raakt. Dit was tevens het bezwaar dat Binnenlandse Zaken had ten aanzien van de door de NCTV gewenste constructie. Met een ZBO zou de ministeriële verantwoordelijkheid op afstand komen te staan, en zouden overheidstaken door een orgaan worden uitgevoerd dat niet door het parlement gecontroleerd kon worden. Als de minister van Justitie hiermee in zou stemmen, zou hij zijn eigen verantwoordelijkheden uitbesteden. Een ZBO zou alleen bij wet kunnen worden ingesteld.
De ZBO zou de vrijheid van meningsuiting inperken. De ambtenaren beseften zich dus heel goed wat de doelstelling van de ZBO zou worden.
In deze periode verscheen een ongevraagd advies van de Raad van State over ZBO’s en hoe deze de ministeriële verantwoordelijkheid op afstand zetten en steeds meer verantwoordelijkheden beleggen bij ZBO’s. Binnenlandse Zaken onderschreef dit standpunt, zo blijkt uit de onderstaande mail van BZK aan de NCTV.
Als reactie op dit ongevraagde advies, schreef minister Ollongren van Binnenlandse Zaken een brief aan de Koning. De brief, waar de majesteit mes en vork bij nodig zal hebben gehad, bevat een algemene beschouwing over ZBO’s, maar geen concreet vraagstuk of advies.
Gedurende de zomer van 2020 ging de NCTV door met lobbyen voor een ZBO om kinderporno en terroristische content online te bestrijden. Ook bij minister Grapperhaus. Het ging immers om zijn mandaat.
Eind september kwam het verlossende bericht dat de minister van justitie akkoord ging met het beknotten van zijn eigen ministeriële verantwoordelijkheden. Hij zou het gesprek aangaan met de Staatssecretaris van BZK om de constructie van een ZBO voor te stellen.
Het gesprek werd door ambtenaren van de NCTV en PNI (Contraterrorisme) voorbereid. Het probleem van terroristische content online zou wel eens onbekend kunnen zijn voor de staatssecretaris van BZK, dus een ambtenaar opperde om dit te benadrukken. Een gesprek dat hiermee begint, wordt ‘politieker’.
De neutrale lezer zal vraagtekens plaatsen bij een probleem waarvan de staatssecretaris van BZK eerst nog overtuigd moet worden.
Uiteindelijk heeft het gesprek nooit plaatsgevonden omdat de ministeries van BZK en J&V overeen waren gekomen dat het geschil op hoogambtelijk beslecht kon worden.
Eind oktober verscheen een nota naar aanleiding van een tegenvoorstel dat het ministerie van BZK aan de NCTV had gedaan. Het voorstel omvatte een alternatief voor een ZBO, waarmee de democratische controlemechanismen beter gewaarborgd bleven.
De NCTV accepteerde dit niet. Een ZBO zou de enige weg zijn omdat een dergelijke organisatie ‘onafhankelijk’ zou kunnen oordelen over te verwijderen online content. Daar zou een minister van justitie geen verantwoording over moeten afleggen tegenover een parlement.
Het Haagse spel
Op 20 november 2020 informeerde minister van J&V Ferd Grapperhaus[7] de Tweede Kamer over het plan om één ZBO op te richten voor de aanpak van kinderporno en terroristisch materiaal. Pas in de tweede alinea spreekt hij over de bestrijding van terroristisch materiaal, en later in zijn brief wekt hij de indruk dat de Europese Unie afdwingt dat hiervoor een ‘nationale autoriteit’ moet worden ingericht. Hierdoor lijkt de vorm van een ZBO vanzelfsprekend.
Kamerleden die deze minister moesten controleren, zullen het spel achter de schermen om de DSA via de inlichtingendiensten te implementeren, niet volledig hebben kunnen doorgronden. Bovendien was er weinig weerstand te verwachten tegen een nobel doel als de bestrijding van kinderporno.
Het idee om een censuur-orgaan als ZBO op te tuigen, en dit tezamen met kinderporno te verpakken, was een briljante zet.
Het spel in Den Haag wordt zichtbaar wanneer parlementsleden Kamervragen gaan stellen over de voortgang van de bestrijding van kinderporno en terroristische content online. Doordat Miriam Bikker van de ChristenUnie vragen indient, worden bewindsvoerders extra onder druk gezet.
In juni 2022 vond een Kamerdebat plaats over de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Kamerlid Rajkowski van de VVD stelde enkele vragen, waarvan één ging over de stand van zaken omtrent de Digital Services Act. Rajkowski zal het verband hebben begrepen tussen de inlichtingendiensten, chatdiensten als Telegram en de DSA.
Opvallend in onderstaande mail, is dat de ambtenaar van Binnenlandse Zaken dit verband niet zag.
ATKM: Het ministerie van Waarheid
De ambtenaren van het ministerie van V&J moeten zich al die tijd bewust zijn geweest van het feit dat zij een ministerie van Waarheid aan het optuigen waren.
Op hoogambtelijk niveau kwam men uiteindelijk tot een akkoord. Het is onbekend welke DG’s van de ministeries dit compromis bereikten, maar het is niet ondenkbaar dat Aalbersberg van de NCTV of Dick Schoof (ex-AIVD en ex-NCTV) betrokken is geweest.
Op 20 november 2020 verscheen een officiële bekendmaking[8] op de site van de Rijksoverheid van de constructie met een ZBO. Hierdoor ontstond een nieuwe semi-ambtelijke organisatie die over censureren van internet content ging, zonder dat de minister van Justitie hierover verantwoording zou hoeven afleggen tegenover de Tweede Kamer.
De naam van de ZBO werd: Autoriteit online Terroristisch en Kinderpornografisch Materiaal (ATKM).
De Algemene Bestuursdienst publiceerde op 24 augustus 2023 een nieuwsbericht[9] over de aanstelling van Arda Gerkens als bestuursvoorzitter van de ATKM. Zij was aangesteld door de NCTV en het Directoraat-Generaal Rechtpleging en Rechtshandhaving (DGRR).
Op 26 september 2023 verscheen een vacature[10] voor ‘Specialist beoordeling en handhaving online terroristisch materiaal’. De organisatie heeft initieel een jaarlijks budget gekregen van 2 miljoen euro en is momenteel mensen aan het werven.
De EU heeft een lijst gepubliceerd[11] met de contactgegevens van de lokale autoriteiten per land. Wat opvalt is dat Nederland met een ZBO één van de weinige landen is die de censuur-activiteiten heeft uitbesteed. In andere landen is het als een taak van de Politie of inlichtingendiensten ondergebracht, of rechtstreeks onder een ministerie.
Uit de Memorie van Toelichting[12] [16] op de invoering van de Wet bestuursrechtelijke aanpak online kinderpornografisch materiaal blijkt dat de nieuwe organisatie ATKM onderdeel zal worden van de Nederlandse invulling aan de Digital Service Act.
Met de oprichting van de ATKM onder de NCTV heeft de Nederlandse overheid hier invulling aan gegeven. Via deze constructie zijn de politieke verantwoordelijkheid, de ministeriële aansprakelijkheid en de parlementaire controlemechanismen praktisch uitgeschakeld.
Observaties
In Nederland heeft de NCTV een constructie met een Zelfstandig Bestuurlijk Orgaan opgezet zodat de minister van Justitie niet verantwoordelijk of aansprakelijk is;
De Autoriteit online Terroristisch en Kinderpornografisch Materiaal (ATKM) is als ZBO buiten de parlementaire en dus democratische controle geplaatst;
Om de wettelijke grondslag door de Kamers te loodsen, is de ATKM ook belast met het opsporen van kinderporno. De reden voor de oprichting van de ATKM was immers terroristische content en desinformatie volgens de EU-verordening en de Digital Services Act;
Het is onduidelijk wie, hoe en met welke checks en balances men tot oordelen komt in het oormerken van desinformatie of terroristische content.
De NCTV heeft de hoofdrol gespeeld in de implementatie van de Digital Services Act;
Nederland heeft een ministerie van Waarheid gecreëerd zonder dat een parlement hierop kan controleren;
Het is de vraag of de ATKM onder de Wet Open Overheid (WOO) zal vallen. Niet alle ZBO’s zijn aan de WOO onderhevig, zoals het Landelijk Coördinatiecentrum Patiënten Spreiding (LCPS). Wanneer de ATKM niet onder de WOO valt, wordt deze wet ook omzeild met de ZBO-constructie.
Bronnen
[1]: Europese verordening: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/LSU/?uri=CELEX%3A32021R0784
[3]: NCTV de leiding over de crisisaansturing:
De orkestratie van een staatsgreep door de NCTV
·
De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) opereert sinds 2012 als een derde geheime dienst naast AIVD en MIVD, met als belangrijkste onderscheid dat NCTV voornamelijk op het binnenland is gericht. De Nederlandse bevolking dus. Kenmerkend voor een entiteit als de NCTV is dat zij in oorsprong voornamelijk operationele taken heeft…
[5]: Zelfstandige Bestuurlijke organen (ZBO’s) : https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/rijksoverheid/zelfstandige-bestuursorganen
[6]: Kamerbrief Grapperhaus: https://www.rijksoverheid.nl/documenten/publicaties/2022/06/22/autoriteit-online-terroristisch-en-kinderpornografisch-materiaal
[7]: Tweede Kamerbrief Grapperhaus: https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2020/11/20/tk-autoriteit-kinderpornografische-en-terroristische-content
[8]: Officiele bekendmaking ZBO: https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2020/11/20/toezichthouder-tegen-kinderporno-en-terroristisch-materiaal-online
[9]: Officiele bekendmaking benoeming ATKM: https://www.algemenebestuursdienst.nl/actueel/nieuws/2023/08/24/arda-gerkens-bestuursvoorzitter-autoriteit-online-terroristisch-en-kinderpornografisch-materiaal
[10]: Vacature ATKM: https://www.werkenvoornederland.nl/vacatures/specialist-beoordeling-en-handhaving-online-terroristisch-materiaal-JUSB-2023-0415
[11]: Lijst met Europese autoriteiten voor de DSA: https://home-affairs.ec.europa.eu/policies/internal-security/counter-terrorism-and-radicalisation/prevention-radicalisation/terrorist-content-online/list-national-competent-authority-authorities-and-contact-points_en
[12]: Memorie van Toelichting Digitaledienstenverordening: https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/wetsvoorstellen/detail?cfg=wetsvoorsteldetails&qry=wetsvoorstel%3A36377
[13]: De Andere Krant: Nieuwe wet geeft Brussel controle over internet: https://deanderekrant.nl/nieuws/nieuwe-wet-geeft-brussel-controle-over-internet-2022-04-22
[14]: Digital Services Act volgens de EC: https://digital-strategy.ec.europa.eu/nl/policies/digital-services-act-package
[15]: WOB-document regulering van content op communicatieplatform Telegram: https://www.rijksoverheid.nl/documenten/woo-besluiten/2023/08/03/woo-besluit-van-3-augustus-2023-over-regulering-van-content-op-communicatieplatform-telegram
[16]: PDF memorie van Toelichting: https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/rapporten/2023/06/06/tk-memorie-van-toelichting-wetsvoorstel-bestuursrechtelijke-aanpak-online-opnieuw-in-mr/tk-memorie-van-toelichting-wetsvoorstel-bestuursrechtelijke-aanpak-online-opnieuw-in-mr.pdf
Bedankt voor de nuttige informatie! Ik vraag mij af hoeveel vrijheid Nederland in deze zaken heeft. Het gaat immers om het implementeren van een Europese richtlijn. Als wij wezenlijk afwijken van wat de andere landen doen, dan zullen zij druk op ons uitoefenen om ons aan de groep aan te passen.