Inlichtingendiensten wilden toegang tot privégesprekken van burgers

Om online berichtenverkeer te kunnen monitoren wilde de NCTV toegang tot het berichtenverkeer van chatdiensten krijgen en een aanspreekpunt bij de bedrijven hebben.

Sinds enkele jaren gebruiken de berichtendiensten end-to-end encryptie, zodat de conversaties via deze diensten versleuteld zijn. Zo borgt een bedrijf als Whatsapp de privacy van gesprekken tussen burgers. Dit bleek een doorn in het oog van van de inlichtingendiensten. Zij wilden dat de Over The Top communicatiediensten (OTT) hun berichtenverkeer aftapbaar maakten voor onze inlichtingendiensten.

Chatdienst Telegram heeft een Russische eigenaar en is gevestigd in Dubai. Nederland oefende via minister Ferd Grapperhaus en premier Mark Rutte druk uit op de Emiraten om Telegram zich te laten conformeren aan de eisen van onze inlichtingendiensten in de strijd tegen covid-rellen, accelerationisme en rechts-extremisme.

In antwoord op een aangenomen motie van Thierry Baudet die de encryptie van privégesprekken en daarmee de privacy zou moeten waarborgen, beloofde minister Grapperhaus dat het verbieden van encryptie niet aan de orde zou komen in de Nederlandse politiek.

Toch oriënteerde de minister van Justitie zich na deze toezegging op de mogelijkheden van het aftapbaar maken van versleutelde privégesprekken voor zijn inlichtingendiensten.

NCTV wilde toegang tot versleutelde chats

In september 2019 bracht NCTV-topman Pieter-Jaap Aalbersberg een werkbezoek aan zijn Amerikaanse collega’s van het Department of Homeland Security (DHS). Hoewel de inhoud van de besproken onderwerpen niet openbaar is, schreef Aalbersberg wel op social media dat hij heeft gesproken over contraterrorisme, cybersecurity en statelijke dreigingen. Kort daarna besprak hij dezelfde onderwerpen met zijn Australische collega’s. Hierbij was regeringsleider Mark Rutte ook aanwezig.

Uit geopenbaarde WOB-documenten blijkt dat in diezelfde periode in Nederland de discussie op gang kwam om onze inlichtingendiensten mogelijkheden te geven waarmee ze privé berichtenverkeer van burgers konden aftappen.

De email waarin dit werd besproken, bevatte een bijlage waarin werd verwezen naar het werkbezoek van Aalbersberg aan Australië.

Men sprak van een dilemma dat de inlichtingendiensten door de encryptie die Signal, Whatsapp en Telegram toepasten, geen toegang meer konden krijgen tot de privé-gesprekken die burgers onderling met elkaar voerden. Het woord ‘meer’ impliceert dat de diensten voorheen deze toegang wel hadden. De bestaande wetgeving voorzag in het onderscheppen van internetverkeer via de Internet Service Providers (ISP’s), maar niet voor de OTT’s zoals Whatsapp.

Het was volgens de afzender van de email zaak om dit onderwerp klein en vertrouwelijk te houden. De minister bleek bekend met de gevoeligheid van het onderwerp.

Een latere mailwisseling geeft blijk van de goede betrekkingen tussen het Amerikaanse DHS en de NCTV. Men werkte graag samen en op directieniveau zou weer overleg plaatsvinden.

Pieter-Jaap Aalbersberg had als directeur van de NCTV gedurende de aanloop en het eerste halfjaar de leiding over de Covid-19 crisisbestrijding^[1], waarna hij werd opgevolgd door Niels Obbink. Na deze wissel aan de top bleef de crisisaansturing bij de NCTV.

In de Verenigde Staten was minister van Justitie William Barr op pad gestuurd om zijn inlichtingendiensten toegang te verschaffen tot versleutelde berichten van Whatsapp, dat een dochteronderneming van moederbedrijf Meta (Facebook) is. De Amerikaanse diensten wilden toegang blijven houden tot de privé-berichten van burgers. Ook dit is een sterke aanwijzing dat men voorheen toegang had tot de chatberichten van burgers.

Op 11 november 2020 diende Thierry Baudet een motie in die de Nederlandse overheid opriep om zich te verzetten tegen het verbieden van encryptie. De lijsttrekker van FvD had opgemerkt dat er binnen de EU stemmen opgingen die het versleutelen van privégesprekken van burgers zou moeten verbieden.

De motie werd aangenomen en minister Grapperhaus drukte Baudet op het hart dat het kabinet niet voornemens was om encryptie van privégesprekken te verbieden. Ook niet in de toekomst.

Drie maanden later werd een voorstel ingediend die de chatdiensten zou moeten dwingen om versleutelde communicatie tussen burgers aftapbaar te maken door de inlichtingendiensten. Het afluisteren en meelezen met privé conversaties zou de effectiviteit van opsporing en de nationale veiligheid ten goede komen volgens de terrorismewaakhond.

Het verbieden van encryptie die de OTT-diensten toepassen is weliswaar iets anders dan het aftapbaar maken van versleutelde gesprekken, maar het dient hetzelfde doel voor de inlichtingendiensten. Het meelezen met het berichtenverkeer tussen burgers.

Enkele maanden later ging minister Grapperhaus in gesprek met het bedrijfsleven over de mogelijkheden van het aftappen van versleuteld berichtenverkeer.

Het voorstel werd met enige voorzichtigheid besproken. Men was zich kennelijk bewust van de politieke gevoeligheid van het onderwerp en de toezegging die Grapperhaus aan Thierry Baudet had gedaan.

Chatdienst Telegram onder druk gezet

De moederbedrijven van Signal en Whatsapp hebben een vestiging in Europa. Hiermee vallen ze onder de Europese jurisdictie. Eén van de eisen die de EU aan OTT-diensten stelt, is dat zij een aanspreekpunt voor overheden hebben om onwelgevallige berichten te laten verwijderen op last van de overheid.

Telegram heeft een Russische eigenaar en het hoofdkantoor is gevestigd in Dubai, dat onderdeel is van de Verenigde Arabische Emiraten (VAE).

Half december 2021 voerde minister Grapperhaus een gesprek met de zojuist aangetreden Duitse minister van Binnenlandse Zaken Nancy Faeser. De onderwerpen van gesprek waren covid-rellen, accelerationisme en rechts-extremisme. Onze minister van Justitie deed zijn beklag bij zijn Duitse collega over het feit dat er bij covid-rellen was geschoten. Dit was inderdaad het geval, echter was er uitsluitend door de Nederlandse Politie met scherpe munitie op demonstranten geschoten tijdens het protest tegen de invoering van de onwettige avondklok. Hierbij werden circa 40 gerichte schoten afgevuurd en raakten enkele burgers zwaargewond.

Uit een ander email-bericht over de ontmoeting tussen Grapperhaus en zijn Duitse ambtsgenoot blijkt dat de chatdienst Telegram ook is besproken. Haat en opruiing zouden volgens hem voornamelijk plaatsvinden via dit communicatieplatform. Wanneer men veronderstelt dat minister Grapperhaus deze stelling kan onderbouwen, is dit een bevestiging van het feit dat onze diensten zijn geïnfiltreerd in Telegram-groepen.

In een Duits nieuwsbericht^[2] van 15 december 2021 spreekt men van de niet-coöperatieve chatdienst Telegram, en hoe politici dit graag zouden reguleren.

Telegram had te kennen gegeven dat het een onafhankelijke chatdienst wilde blijven en zich niet wilde laten reguleren door overheden. Overheden wilden graag een aanspreekpunt bij de OTT-chatdienst waar zij verzoeken kunnen indienen voor het verwijderen van berichten. Zo blijkt uit een vrijgegeven mailwisseling over het gesprek van Grapperhaus en Faeser.

Telegram kent naast regulier berichtenverkeer een functionaliteit waarbij tot 200.000 gebruikers lid kunnen worden van een chatgroep. De berichten die daarin worden geplaatst, kunnen door alle leden van die groep worden gelezen. Afhankelijk van wat de beheerder van de chatgroep instelt, kan ook iedereen reageren in de groep. Dit maakt het mogelijk om bijvoorbeeld demonstraties te organiseren en de details ervan in zo’n groep te plaatsen.

Op 17 december 2021 werd een nieuw gesprek voorbereid over Telegram. De insteek van Grapperhaus zou zijn om Telegram te bewegen om content te modereren of verwijderen op aangeven van de overheid. Als drukmiddel zou de minister kunnen melden dat Telegram op termijn zou worden afgesloten wanneer de chatdienst zich niet zou conformeren aan de regels.

Minister Grapperhaus had Nancy Faeser beloofd om zijn contacten in Dubai in te zetten om zo via diplomatieke weg druk uit te oefenen op Telegram. Vanwege de kabinetsformatie in Nederland heeft Grapperhaus hier zelf geen gevolg aan gegeven. Wellicht was toen al bekend dat hij niet meer zou terugkeren in de politiek.

Demissionair premier Mark Rutte ging wel op werkbezoek naar Dubai om te overleggen met president Khalifa bin Zayed al Nahayan en minister van Binnenlandse Zaken Sheikh Saif bin Zayed al Nahayan.

De ambtenaren van het ministerie van Justitie en Veiligheid bereidden de gespreksstof voor. Nederland en Duitsland hadden te maken met rechts-extremisme in relatie tot de covid-rellen. Mark Rutte zou graag een aantal voorbeelden van het voorgaande meenemen naar de Emiraten, maar dat bleek nog niet eenvoudig. Omdat men van mening was dat Telegram werd gebruikt voor het organiseren van de coronaprotesten, was de vraag of de president en de Sheikh van Dubai de berichtendienst onder druk wilden zetten.

In Dubai is de coronacrisis relatief ongemerkt voorbijgegaan aan de burgers, afgezien van één korte lockdown in 2020. Het Emiraat heeft zelf dus nauwelijks repressieve maatregelen aan haar burgers opgelegd, en van verzet is dus ook geen sprake geweest.

De Arabische delegatie gaf onze premier te kennen dat zij het (Nederlandse) probleem herkenden, maar geen mogelijkheden zagen om hier tegen op te treden. Mark Rutte ving bot in Dubai. Dit blijkt uit een email van 1 maart 2022.

Uiteindelijk heeft men wel iets bereikt met de OTT-dienst Telegram. Begin maart 2022, kort na de start van de oorlog in Oekraïne, blokkeerde Telegram het kanaal van de Russische nieuwszender Russia Today.

Uit de melding die de Telegram applicatie gaf, blijkt dat het kanaal van Russia Today was opgedoekt omdat het in strijd was met de lokale wetgeving. Het is niet duidelijk welke wetgeving dit betreft.

Observaties

• Inlichtingendiensten hadden voor het encryptietijdperk toegang tot privégesprekken via OTT’s

• Inlichtingendiensten wilden OTT’s als Signal, Telegram en Whatsapp dwingen om het berichtenverkeer van burgers aftapbaar te maken;

• Telegram werd als een grote bedreiging gezien omdat deze dienst buiten de EU was gevestigd en geen gehoor gaf aan verwijderverzoeken door overheden;

• De Digital Services Act zou OTT-bedrijven moeten dwingen om verzoeken vanuit overheden in te willigen;

• Telegram gaf in 2022 gehoor aan het verzoek van Europese overheden om het Telegramkanaal van Russia Today te blokkeren.

Bronnen

• [1]: NCTV de leiding over de crisisaansturing:

• [2]: Duits nieuwsbericht over Telegram: https://www.heise.de/news/Telegram-Wie-die-Politik-einen-unkooperativen-Chat-Dienst-regulieren-will-6296422.html?utm_source=ground.news&utm_medium=referral

• [3]: WOB-document regulering van content op communicatieplatform Telegram: https://www.rijksoverheid.nl/documenten/woo-besluiten/2023/08/03/woo-besluit-van-3-augustus-2023-over-regulering-van-content-op-communicatieplatform-telegram